Το ελληνικό καλοκαίρι, πέρα από τη φωτεινή του όψη, επαναφέρει στη συλλογική μνήμη σκοτεινές επετείους. Σε όλη τη χώρα μνημονεύονται θηριωδίες των κατοχικών δυνάμεων, με ενεργή εμπλοκή ντόπιων συνεργατών σε ορισμένες περιπτώσεις, που σημάδεψαν ανεξίτηλα τον τόπο και την ταυτότητα ολόκληρων κοινοτήτων. Μαρτυρικές κοινότητες όπως το Κοντομαρί Χανίων (2 Ιουνίου 1941), η Κάνδανος (3 Ιουνίου 1941), το Δίστομο Βοιωτίας (10 Ιουνίου 1944), η Υπάτη Φθιώτιδας (17 Ιουνίου 1944), το Κοσμάτι Γρεβενών (9 Ιουλίου 1944), το Λέχοβο Φλώρινας (23 Ιουλίου 1943), το Κομμένο Άρτας (16 Αυγούστου 1943), ο Χορτιάτης Θεσσαλονίκης (2 Σεπτεμβρίου 1944) και το Άνω Καρυόφυτο Ξάνθης (9 Σεπτεμβρίου 1944), ανακαλούν στον δημόσιο χώρο τη μνήμη των θυμάτων τους.
Νίκος Κοσμίδης – Υπ. Διδ. Αρχιτεκτονικής (ΔΠΘ)
Οι μνημονικές τελετές, άλλοτε λιτές και άλλοτε με ευρύτερη συμμετοχή, υπενθυμίζουν πως η κατοχική θηριωδία δεν υπήρξε τοπικό ή τυχαίο φαινόμενο, αλλά μέρος μιας συστηματικής στρατηγικής εκφοβισμού των λαών της κατεχόμενης Ευρώπης, για την καταστολή της Αντίστασης. Πέραν του συγκινησιακού τους φορτίου, τέτοιες επέτειοι επαναφέρουν το ερώτημα πώς αντιμετωπίζουμε σήμερα, ως κοινωνία και ως Πολιτεία, τη μνήμη αυτών των εγκλημάτων; Και πώς μπορεί αυτή η μνήμη να συνδεθεί με τις σύγχρονες ευρωπαϊκές πολιτικές και τα αιτήματα για δικαιοσύνη, αποκατάσταση και διεθνή αναγνώριση;
Από την Τελετουργία στη Στρατηγική Μνήμης
Συχνά, η προσέγγιση της μνήμης στην Ελλάδα περιορίζεται σε επετειακές τελετουργίες, χωρίς ουσιαστικό διάλογο με το παρελθόν. Όσοι παρακολουθούμε αντίστοιχες διεργασίες στο εξωτερικό διαπιστώνουμε πως είναι πιο σύνθετες και άμεσα συνδεδεμένες με διεθνείς πολιτικές και γεωστρατηγικές εξελίξεις.
Σε αυτό το πλαίσιο, η ημερίδα που διοργανώθηκε πρόσφατα στην Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης, με θέμα τη μνήμη, τη λήθη και το ζήτημα των γερμανικών επανορθώσεων, με τη συμμετοχή, μεταξύ άλλων, του τέως Προέδρου της Δημοκρατίας κ. Προκόπη Παυλόπουλου και του Δημάρχου Καλαβρύτων κ. Αθανάσιου Παπαδόπουλου, Προέδρου του Δικτύου Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών, αποτέλεσε ένα διαφορετικό παράδειγμα προσέγγισης πέραν της επετειακής τυπικότητας. Η εκδήλωση, στην οποία συμμετείχαμε εκ μέρους του προγράμματος Δράσεις Ιστορίας Μνήμης Πολιτισμού και της πλατφόρμας mnemonikon.gr, κατέδειξε τη μνήμη ως πράξη κοινωνική και πολιτική, που δεν εξαντλείται στο τελετουργικό αλλά συνομιλεί με τη σημερινή ιστορική συνάφεια. Η παρουσία θεσμικών εκπροσώπων τόσο της Πολιτείας όσο και των μαρτυρικών κοινοτήτων υπενθυμίζει πως η χάραξη εθνικής στρατηγικής για τη μνήμη δεν είναι μονόλογος, αλλά διαδικασία συλλογικής ευθύνης, που απαιτεί ενεργή συμμετοχή και συντονισμό.
Ειδικά για τα εγκλήματα της τριπλής Κατοχής, ο ρόλος του Δικτύου είναι καθοριστικός για την ανάδειξη της ιστορίας των μαρτυρικών κοινοτήτων σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Εκπρόσωποι περιοχών που δοκιμάζονται από τη δημογραφική συρρίκνωση, συνεχίζουν να δίνουν μάχη για τη διατήρηση της μνήμης των θηριωδιών των γερμανικών, ιταλικών και βουλγαρικών κατοχικών δυνάμεων, αλλά και των δυσκολιών της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης βαθιά τραυματισμένων τόπων.
Σε επετείους δημόσιας μνήμης, η μνήμη των ναζιστικών εγκλημάτων τέμνεται με το αίτημα δικαιοσύνης και επανόρθωσης. Κατά την ημερίδα στην ΟΑΚ προτάθηκαν βήματα προς αυτή την κατεύθυνση, ενώ αναφέρθηκε και ο ρόλος της διεθνοποίησης των ελληνικών αιτημάτων.
Η μαρτυρική μνήμη περισσότερο ή λιγότερο γνωστών μαρτυρικών τόπων, είναι ανάγκη να συνδεθεί περαιτέρω με παρόμοιες μνήμες σε άλλες χώρες – και με τα αντίστοιχα αιτήματα για την έμπρακτη αποκατάσταση της δικαιοσύνης και όχι μόνο τη ρητορική αναγνώριση της ιστορικής ενοχής. Το ζητούμενο είναι ένας συνολικός σχεδιασμός για τη διαχείριση της μνήμης ως μέρος και της ενίσχυσης της ήπιας διπλωματίας της Ελλάδος.
Δικαίωση και Συμβιβασμοί σε Συγκρουσιακά Μνημονικά Τοπία
Οι κοινότητες έχουν σηκώσει το βάρος της μνήμης επί δεκαετίες, διατηρώντας τη συλλογική μνήμη ζωντανή σε δύσκολες συνθήκες· η Πολιτεία οφείλει πλέον να συνδιαμορφώσει μαζί τους ένα στρατηγικό πλαίσιο. Εξάλλου, η χάραξη μιας συνεκτικής εθνικής στρατηγικής για τη μνήμη δεν μπορεί να προέλθει μονομερώς. Απαιτεί διάλογο ανάμεσα στις ίδιες τις μαρτυρικές κοινότητες, τους χώρους μνήμης και τα μουσεία, τους ερευνητές των σπουδών μνήμης και, φυσικά, τους θεσμικούς φορείς της Πολιτείας. Ελλείψει κεντρικού συντονισμού και θεσμικού προσανατολισμού από την πλευρά της Πολιτείας, ακόμη και οι πιο αξιόλογες επιμέρους προσπάθειες δεν επαρκούν για να παραγάγουν αποτελέσματα σε διεθνές επίπεδο. Όταν μάλιστα απουσιάζει συνολικός σχεδιασμός, ακόμη και ως προς τη διαχείριση των ίδιων των τόπων μνήμης, το κενό καλύπτεται συχνά από παρεμβάσεις τρίτων, οι οποίες μπορεί να λειτουργήσουν διασπαστικά και αποπροσανατολιστικά ως προς το βασικό αίτημα: την έμπρακτη ιστορική αποκατάσταση. Προσφάτως, παρατηρείται και η εμπλοκή ιδιωτικών συμφερόντων στα ζητήματα διαχείρισης της συλλογικής μνήμης, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη δημόσια λειτουργία της.
Η Πολιτεία πρέπει να εντάξει τη μνήμη σε εθνικό σχεδιασμό που συνδέει την ιστορική ευθύνη με τη σύγχρονη διεθνή παρουσία της χώρας. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η ιστορική μνήμη μπορεί να λειτουργήσει ως στοιχείο ενδυνάμωσης της συλλογικής αναφοράς του ελληνικού λαού. Επιπροσθέτως, μπορεί να αποτελέσει μοχλό ενίσχυσης της διεθνούς εικόνας, να προάγει την πολιτισμική διπλωματία και να εδραιώσει σχέσεις εμπιστοσύνης με άλλα κράτη και κοινωνίες.
Η δέσμευση της Πολιτείας είχε φανεί, μεταξύ άλλων, και με την ομόφωνη απόφαση της Ολομέλειας της Βουλής στις 17 Απριλίου 2019, που επανεπιβεβαίωσε την ενεργή, απαράγραπτη και νομικά διεκδικήσιμη φύση των ελληνικών αξιώσεων. Έκτοτε, όμως, παραμένει ζητούμενο η μετουσίωση αυτής της κοινοβουλευτικής βούλησης σε συνεκτική πολιτική πράξη και κυβερνητική στρατηγική. Άλλωστε, η συλλογική μνήμη δεν είναι ουδέτερη, αλλά διαμορφώνεται μέσα από συγκρούσεις, αντιφάσεις και κοινωνικούς αγώνες.
Πρέπει να τονιστεί πως οι εξελίξεις στον πόλεμο της Ουκρανίας και το μέλλον των ευρωρωσικών σχέσεων αναδιαμορφώνουν το ευρωπαϊκό μνημονικό τοπίο. Το αίτημα των επανορθώσεων και οι προσπάθειες διακρατικής συνεργασίας (να σημειωθεί πως σχετική πρόταση έγινε στην Ελλάδα από την Πολωνία κατά το παρελθόν) υφίστανται πιέσεις αναλόγως των κυρίαρχων εθνικών πολιτικών, ιδίως όταν αυτές επιθυμούν την ανάπτυξη συνεργασιών μεταξύ κρατών χωρίς τα «βαρίδια» του σκοτεινού παρελθόντος, εννοώντας ακόμη και το αίτημα για απόδοση δικαιοσύνης. Αυτή η προσέγγιση συνιστά μια εξαιρετικά προβληματική θεώρηση της ευρωπαϊκής συνεργασίας, η οποία εναρμονίζεται δυστυχώς με φαινόμενα εργαλειοποίησης της μνήμης, ιστορικού αναθεωρητισμού ή αποσιώπησης γεγονότων.
Η έρευνα σε μαρτυρικούς τόπους ανά την επικράτεια, καταδεικνύει την ανάγκη συντονισμένων προσπαθειών και εμπιστοσύνης στη γνώση όσων μελετούν και προτείνουν την ανάπτυξη μιας εθνικής στρατηγικής για τη μνήμη. Χωρίς μια τέτοια στρατηγική, όσο φεύγουν οι τελευταίοι επιζώντες και συρρικνώνονται οι κοινότητες μνήμης, υπάρχει ο κίνδυνος οι μνημονικοί μας τόποι να τεθούν στο περιθώριο, την ώρα που άλλες χώρες οικοδομούν αφηγήματα εντός ενός συγκρουσιακού και συχνά εργαλειοποιημένου ευρωπαϊκού μνημονικού τοπίου.
Το διεπιστημονικό πρόγραμμα Δράσεις Ιστορίας Μνήμης Πολιτισμού αποσκοπεί στην ανάδειξη όψεων της ιστορικής, κοινωνικής, υλικής και χωρικής μνήμης, με δράσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Εστιάζει στη συλλογική ιστορική εμπειρία και στους χώρους σκοτεινής μνήμης, οργανώνοντας εκθέσεις, ημερίδες, επισκέψεις και εκπαιδευτικά προγράμματα με διαγενεακή προσέγγιση. Συνεργάζεται με φορείς της εκπαίδευσης, της τοπικής αυτοδιοίκησης, της έρευνας και του πολιτισμού. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στη συνεργασία με μαρτυρικές κοινότητες, μέσα από επιτόπια έρευνα και συμμετοχικές δράσεις που ενισχύουν τις βιωμένες αφηγήσεις των τοπικών κοινωνιών και τη σύνδεσή τους με τη δημόσια ιστορία.
Σημείωση: Τα σχόλια που εμφανίζονται κάτω από τα άρθρα αποτελούν προσωπικές απόψεις των χρηστών που τα δημοσίευσαν και δεν εκφράζουν απαραίτητα τις θέσεις ή απόψεις του Lamianow.gr.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, σχόλια που έχουν διατυπωθεί δημόσια σε κοινωνικά δίκτυα ενδέχεται να εμφανίζονται κάτω από τα άρθρα, όταν έχουν δημοσιευθεί κάτω από σχετικές αναρτήσεις του ίδιου άρθρου. Το Lamianow.gr δεν φέρει ευθύνη για το περιεχόμενο αυτών των σχολίων.
Αν κάποιο σχόλιο θεωρείτε ότι παραβιάζει δικαιώματα, είναι προσβλητικό ή έχει αποσυρθεί από την αρχική του πηγή, μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας στο lamianow.gr@gmail.com για την άμεση αφαίρεσή του.