Οι ενέργειες της Γερμανίας στην Ανατολή, με σκοπό την εκδίωξη Άγγλων, Γάλλων και Ελλήνων – Γερμανοί και Νεότουρκοι – Ο σημαντικός ρόλος των Γερμανών στην εξόντωση των Ελλήνων σε Θράκη και Μικρά Ασία ως το 1916
Οι προκλητικές ενέργειες και δηλώσεις της τουρκικής πλευράς το τελευταίο χρονικό διάστημα, προκάλεσαν την έντονη αντίδραση ακόμα και χωρών που είχαν δείξει στο παρελθόν μια «ευμενώς ουδέτερη» στάση απέναντι στην Τουρκία. Αυτό συνέβη στην Ευρωπαϊκή Ένωση κυρίως, με προεξάρχουσα τη Γαλλία και μπροστάρη τον Εμανουέλ Μακρόν που μας εξέπληξε ευχάριστα με τον δυναμισμό και τη συνέπεια λόγων και έργων του.
Η άλλη μεγάλη χώρα της Ε.Ε., η Γερμανία, μόλις πριν λίγες μέρες πήρε ξεκάθαρη θέση, απέναντι στις τουρκικές προκλήσεις σε βάρος Ελλάδας και Κύπρου. Είχαν προηγηθεί επαμφοτερίζουσες θέσεις της καγκελαρίου Μέρκελ και η αποτυχημένη προσπάθεια διαμεσολάβησης του Γερμανού ΥΠΕΞ Χάικο Μάας. Πολλοί μίλησαν για εμπορικά συμφέροντα της Γερμανίας στην Τουρκία, φόβο της Μέρκελ για τους τουρκικής καταγωγής Γερμανούς ψηφοφόρους κ.ά., θεωρώντας ότι πρόκειται για μια συγκυριακή ευνοϊκή στάση της Γερμανίας προς τη γείτονα. Κάτι τέτοιο όμως, δεν συμβαίνει. Η Γερμανία, από τη συγκρότηση του Reich, της αυτοκρατορίας, σχεδόν πάντα ήταν στο πλευρό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και έπειτα της Τουρκίας.
Η ανακήρυξη της Γερμανικής Αυτοκρατορίας – Η διείσδυση της Γερμανίας στην Ανατολή
Αν μελετήσουμε την Ιστορία της Επανάστασης του 1821, θα δούμε ότι οι περισσότεροι φιλέλληνες, προέρχονταν από τα κρατίδια και τις περιοχές της σημερινής Γερμανίας.
Η άνοδος στον θρόνο της Ελλάδας του Όθωνα, γιου του ένθερμου φιλέλληνα Λουδοβίκου, βασιλιά της Βαυαρίας, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη συνέχιση του φιλελληνικού ρεύματος στα μετέπειτα γερμανικά κρατίδια.
Μετά την έξωση του Όθωνα (1862), την άνοδο στον θρόνο του Γεώργιου Α’ και την συνακόλουθη στροφή της Ελλάδας προς το Ηνωμένο Βασίλειο, υπάρχει μια στροφή της γερμανικής πολιτικής στην Ανατολή. Βασικός της στόχος, είναι ο παραγκωνισμός των Άγγλων και των Γάλλων που η Ανατολή αποτελούσε γι’ αυτούς προνομιακό πεδίο μέχρι τότε, αλλά μαζί με τους Αγγλογάλλους, συμπαρασύρεται και η Ελλάδα, η οποία δεν είχε απλά οικονομικά συμφέροντα, αλλά συμπαγείς πληθυσμούς σε Θράκη και Μικρά Ασία…
Γερμανοί πάστορες στην Κωνσταντινούπολη – Η Γερμανία αναλαμβάνει τους σιδηροδρόμους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
Το 1867, εμφανίστηκαν στην Κωνσταντινούπολη οι φρέρηδες (= ρωμαιοκαθολικοί εκπαιδευτικοί και ιερωμένοι) της Βιτεμβέργης, με επικεφαλής τον πάστορα Christopher Hoffman. Έτσι άρχισε η εκπαιδευτική προπαγάνδα.
Ανοίγουν σχολεία και εκκλησίες και προσκαλούν τον απλό κόσμο να μάθει Γερμανικά, έναντι αδρής αμοιβής!
Μέσα σ’ ένα χρόνο, στο Πέρα υπήρχαν στα γερμανικά σχολεία πολλοί μαθητές και μαθήτριες. Παράλληλα, φτάνει στη Μ. Ασία ο δόκτωρ Κέργκερ και γράφει το περίφημο βιβλίο του «Η Μικρά Ασία πεδίο γερμανικού αποικισμού».
Ως το 1887, μεθοδικά οι Γερμανοί κατάφεραν να εισχωρήσουν στα υψηλά κλιμάκια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Αβδούλ Χαμίτ, έγινε ένθερμος φίλος των Γερμανών.
Το γερμανικό χρήμα, είχε επίδραση στους Οθωμανούς κυβερνήτες και ο αιμοσταγής σουλτάνος κολακεύτηκε υπερβολικά από την ευμένεια και τη φιλία του Μπίσμαρκ. Ενώ η υπόλοιπη Ευρώπη ήταν αγανακτισμένη με τα εγκλήματα των Οθωμανών εναντίον των Χριστιανών, στη Γερμανία ακούγονται διθυραμβικά σχόλια γι΄ αυτούς. Το 1889, ο Γερμανός αυτοκράτορας Γουλιέλμος Β’ γνωστότερος ως Κάιζερ, επισκέπτεται την Κωνσταντινούπολη και απονέμει εκατοντάδες παράσημα σε Τούρκους τιτλούχους.
Ακολουθεί στρατιωτική συνεργασία μεταξύ των δύο αυτοκρατοριών. Οι πύλες της Στρατιωτικής Ακαδημίας του Βερολίνου άνοιξαν για τους Τούρκους αξιωματικούς, ενώ ο Γερμανός Στρατηγός φον Γκολτς, ανέλαβε να αναδιοργανώσει τον οθωμανικό στρατό. Από το 1887, οι Γερμανοί μέσω δωροδοκίας σε Οθωμανούς αξιωματούχους, αρπάζουν στην κυριολεξία από τους Άγγλους τη σιδηροδρομική γραμμή Χαϊδάρ πασά-Νικομήδεια και την επεκτείνουν ως το Εσκί Σεχίρ (1893) και την Άγκυρα. Τελικός προορισμός του σιδηροδρόμου, ήταν η Βαγδάτη. Αρχικά επεκτείνεται ως το Ικόνιο και στη συνέχεια, καθώς όλα τα εμπόδια εξαφανίζονται, συνεχίζει προς τη Βαγδάτη. Όπως γράφει ο Μιχαήλ Ροδάς «ο πρεσβευτής της Γερμανίας εν Κων/πόλη βαρόνος Μάρσαλ έχει μεταβληθεί εις εργοδηγόν και οδοστρωτήρα». Το 1887, ο Κάιζερ επισκέπτεται ξανά την Κωνσταντινούπολη και από εκεί μεταβαίνει στη Δαμασκό κι έπειτα στην Παλαιστίνη, για προσκύνημα στους Αγίους Τόπους. Παράλληλα, στα χέρια των Γερμανών, περιέρχεται η σιδηροδρομική γραμμή Μερσίνας-Αδάνων, που είχε φτιαχτεί από τους Βρετανούς.
Στους αγγλικούς σιδηροδρόμους, εργάζονταν χιλιάδες ομογενείς σε ανώτερες αλλά και κατώτερες θέσεις. Από τη γερμανική αρπαγή όμως, εκδιώχθηκαν οι σταθμάρχες, οι υπάλληλοι των τηλεγραφείων, οι επιθεωρητές, οι πωλητές εισιτηρίων και οι αποθηκάριοι. Όλοι βρέθηκαν στον δρόμο με τις οικογένειές τους. Τις θέσεις τους κατέλαβαν Γερμανοί, Τούρκοι και Εβραίοι.
Αλλά και ο φον Γκολτς, πασάς πλέον, διακήρυττε ότι θα θάψει την Ελλάδα σε στρατηγικά σημεία της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας. Και στον άτυχο πόλεμο του 1897, ο τουρκικός στρατός ήταν άρτια εξοπλισμένος με όπλα Μάουζερ και τηλεβόλα Κρουπ, γερμανικής κατασκευής.
Παράλληλα, υπάρχει μια έντονη διάθεση από χιλιάδες Γερμανούς να ταξιδέψουν στην Ανατολή. Το 1902, ο σιδηρόδρομος φτάνει στη Βαγδάτη και το μεγάλο όνειρο του Κάιζερ, γίνεται πραγματικότητα. Δεν αρκεί όμως μόνο αυτό.
Πρέπει να εκδιωχθούν εντελώς από τα οθωμανικά εδάφη Βρετανοί και Γάλλοι και να συντριβούν οι Έλληνες.
Γερμανός περιηγητής, γράφει χαρακτηριστικά σε βιβλίο του «Πώς θα Ζήσει η Τουρκία»; Η απάντηση είναι, με τη βοήθεια της Γερμανίας. Η Τηλεφωνική Εταιρεία Κωνσταντινούπολης, περνά από τους Βρετανούς στους Γερμανούς, όπως και η Βελγική εταιρεία των τραμ κα η Βρετανική Εταιρεία του Τούνελ. Τα υδραυλικά έργα της Μεσοποταμίας που γίνονταν από Βρετανούς, σταμάτησαν, ενώ το ίδιο έγινε και με την κατασκευή δρόμων από γαλλικές εταιρείες στη Μ. Ασία.
Μετά την ολοκλήρωση του σιδηροδρόμου της Βαγδάτης, εμφανίζονται στα λιμάνια της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης , της Μαύρης Θάλασσας και της Θεσσαλονίκης, που βρισκόταν υπό τουρκική κατοχή, τα μεγάλα ατμόπλοια της εταιρείας του Αμβούργου «Deutsche Levante Linie», που με εκπτώσεις 60% σε σχέση με τις άλλες εταιρείες (αγγλικές, γαλλικές), κυριαρχούν.
Επόμενος στόχος των Γερμανών, οι Έλληνες. Το 1904, ήρθε στην Ελλάδα ο φον Μοζέβιους, διευθυντής της «Εθνικής Τραπέζης δια τη Γερμανία» και έπεισε τον τότε διοικητή της «Εθνικής Τράπεζας» Στέφανο Στρέιτ, να ιδρύσουν την «Τράπεζα της Ανατολής», που ήρθε στο προσκήνιο με την υπόθεση Αρτέμη Σώρρα πρόσφατα! Ο Στρέιτ δέχθηκε, με τον όρο η πλειοψηφία στο Δ.Σ. της Τράπεζας, να είναι ελληνική. Μετά την αποδοχή του όρου από τους Γερμανούς, ιδρύονται υποκαταστήματα της Τράπεζας σε Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια και Κάιρο. Τα κεφάλαια της «Τράπεζας της Ανατολής», ορίστηκαν σε 10.000.000 φράγκα. Σε κάθε υποκατάστημα της Τράπεζας, έπρεπε να υπάρχει ένας Έλληνας διευθυντής και ένας Γερμανός. Μέσα σ’ ένα χρόνο , η «Τράπεζα της Ανατολής» σημειώνει απίστευτη πρόοδο και προκύπτει η ανάγκη για αύξηση του μετοχικού της κεφαλαίου. Οι Γερμανοί δέχονται να συμμετάσχουν στην αύξηση, ωστόσο απαιτούν η πλειοψηφία του νέου συμβουλίου, να αποτελείται από Γερμανούς. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να επέλθει ρήξη μεταξύ των δύο πλευρών. Η «Ανατολική Τράπεζα» της Ελλάδας, υποχρεώνεται να μην ιδρύσει υποκαταστήματα στην Κων/πολη, η δε νέα «Γερμανική Τράπεζα της Ανατολής», να μην ιδρύσει υποκαταστήματα σε Σμύρνη και Κωνσταντινούπολη και την Αίγυπτο. Ανοίγει όμως στην Κωνσταντινούπολη νέα υποκαταστήματα, δίνοντας κολοσσιαίες και απίστευτες πιστώσεις σε κάθε ενδιαφερόμενο. Ωστόσο, η κρίση του 1907, γονάτισε τα πιστωτικά ιδρύματα και έκλεισε χιλιάδες εμπορικά καταστήματα.
Στο μεταξύ όμως, Γερμανοί και Αυστριακοί, ίδρυσαν νέες τράπεζες στην Τουρκία. Την πασίγνωστη και σήμερα «Deutsche Bank» και την « Viner Bank Ferain». Οι Αυστριακοί (θυμίζουμε ότι ως τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρχε η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία), είχαν στοχοποιήσει τη Θεσσαλονίκη. Ίδρυσαν λοιπόν την «Τράπεζα της Θεσσαλονίκης» με πολλά υποκαταστήματα σε Μακεδονία και Θράκη. Από την άλλη πλευρά, οι Γερμανοί, ίδρυσαν πολλές εταιρείες στη Συρία και στην Παλαιστίνη την «Deutsche Palestinian Bank». Παράλληλα, με δελεαστικές προσφορές, καλούνται οι Γερμανοί να επισκεφθούν την Ανατολή με τα πλωτά μεγαθήρια της «Deutsche Levante Linie». Δεν είναι όμως τα πράγματα πάντα ειδυλλιακά…
Τον Γενάρη του 1914, η κόρη του Γερμανού Στρατηγού Λίμαν πασά με τον αρραβωνιαστικό της, νεαρό Γερμανό αξιωματικό και δύο φίλες της, πήγαν βόλτα στο Μπεϊκός της Πόλης. Εκεί, Τούρκοι στρατιώτες που βρίσκονταν σε κτηνώδη κατάσταση, αφού έπιασαν και έδεσαν τον νεαρό Γερμανό «μεταχειρίσθησαν αισχρότατα», όπως γράφει ο Μ. Ροδάς, τις τρεις κοπέλες. Μετά το τραγικό αυτό συμβάν, ο Λίμαν Πασάς αποφάσισε να φύγει από την Κων/πολη.
Διαταγή του Κάιζερ από το Βερολίνο όμως, δεν του επέτρεψε να πραγματοποιήσει την απόφασή του. Ο μνηστήρας της κόρης του, μην μπορώντας ούτε να μείνει στην Κωνσταντινούπολη, ούτε να γυρίσει στη Γερμανία, αυτοκτόνησε στο ξενοδοχείο «Pera Palace». Όσο για την Λίμαν, η οθωμανική κυβέρνηση του έδωσε μια τεράστια αποζημίωση για όσα έγιναν στο Μπεϊκός…
Γερμανία και Νεότουρκοι
Τον Ιούλιο του 1908, ξεκίνησε από τη Ρέσνα (σημ. Ρέσεν) της Μακεδονίας, κωμόπολη κοντά στη Μεγάλη Πρέσπα το κίνημα των Νεότουρκων, το οποίο είχε προετοιμαστεί μεθοδικά από το κομιτάτο «Ένωσις και Πρόοδος». Στις 10/7/1908, ο Αβδούλ Χαμίτ, αναγκάστηκε να παραχωρήσει Σύνταγμα σε όλη την αυτοκρατορία. Υπήρχε έντονος ενθουσιασμός του λαού για την επικράτηση των Νεότουρκων. Ανάμεσά τους βέβαια και οι Έλληνες που βρίσκονταν κάτω από τον οθωμανικό ζυγό. Ωστόσο, τα πράγματα δεν ήταν τόσο ειδυλλιακά. Σημαίνον στέλεχος των Νεότουρκων, ο γιατρός Ναζίμ, σε συνέντευξή του τον Σεπτέμβριο του 1908 στον δημοσιογράφο Μιχαήλ Αργυρόπουλο στη Σμύρνη, ανέφερε ότι όλοι οι Νεότουρκοι απέβλεπαν σε μια πανισλαμική πολιτική και την αποτίναξη κάθε ξένης επιρροής από το κράτους τους.
Ήδη από το 1908, με αφορμή-πρόσχημα το Κρητικό ζήτημα ξεκινούν οι διωγμοί των Ελλήνων σε Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη και Σμύρνη. Έλληνες ραβδίζονται, ληστεύονται και ρίχνονται στα τουρκικά μπουντρούμια. Αφιονισμένος όχλος καταδιώκει Έλληνες εμπόρους από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας, προς τα παράλια.
Ποιος είναι ο ρόλος της Γερμανίας σ’ αυτές τις κτηνωδίες;
Με καθοδηγητή τον βαρόνο Μάρσαλ, χιλιάδες Γερμανοί μυστικοί πράκτορες οργώνουν στην κυριολεξία τη Μ. Ασία και υποδαυλίζουν τους διωγμούς των Ελλήνων.
Η «Deutsche Bank», χρηματοδοτεί αφειδώς Τούρκους πολίτης. Είναι χαρακτηριστικό, ότι σε μία μόνο μέρα τον χειμώνα του 1908, άνοιξαν 200 (!) γερμανικά καταστήματα μικρά και μεγάλα. Χιλιάδες Γερμανοί και Αυστριακοί, καταφθάνουν, συχνά δωρεάν, με τα γερμανικά πλοία, στην Ανατολή.
Στη Σμύρνη, ιδρύθηκαν μετά το 1908, πολλοί ελληνικοί σύλλογοι, που θα αποτελούσαν στη συνέχεια την πανεργατική ένωση με ένα πρόγραμμα και μία διεύθυνση.
Οι Ελληνοτουρκικές σχέσεις, διαταράσσονται. Εισαγωγή ελληνικών εμπορευμάτων στην Τουρκία απαγορεύθηκε. Αφίσες και εικόνες του βασιλιά Γεώργιου Α’ ξηλώθηκαν και ποδοπατήθηκαν. Για ένα χρόνο τα ατμόπλοια της εταιρείας Πανταλέοντος, μένουν ακινητοποιημένα σε τουρκικά λιμάνια.
Γερμανοί πράκτορες, σε συνομιλίες τους με Τούρκους αναρωτιούνται «γιατί δεν αρπάζουν ή δεν αγοράζουν τα καταστήματα των γκιαούρηδων»;
Τα γεγονότα μετά το 1912
Το 1909, οι Νεότουρκοι αγοράζουν, με πίστωση από τους Γερμανούς, δύο παλιά θωρηκτά, τα «Φρειδερίκος Γουλιέλμος» και «Βάισελμπουργκ», τα οποία οδηγήθηκαν στον Κεράτιο από Γερμανούς αξιωματικούς και γερμανικά πληρώματα.
Τα πλοία… ξαναβαφτίζονται σε «Hayreddin Barbarossa» και «Torgut Reis»! Η Ελλάδα συντρίβει τους Τούρκους στους Βαλκανικούς Πολέμους και ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης με το θωρηκτό «Αβέρωφ», απελευθερώνουν το ένα μετά το άλλο τα νησιά του Αιγαίου. Ιστορική έχει μείνει η πρόσκλησή του προς τον αρχηγό του τουρκικού στόλου Ραμίζ μπέη, μετά την απελευθέρωση, προσωρινή δυστυχώς, της Τενέδου: «Καταλάβαμε Τένεδον. Αναμένουμε έξοδο του στόλου σας. Αν επιθυμείτε γαιάνθρακα, προτίθεμαι να σας εφοδιάσω» (24 Οκτωβρίου/6 Νοεμβρίου 1912). Ο τουρκικός στόλος όμως, κρύβεται νυχθημερόν πίσω από τον Ναγαρά.
Και όταν βγήκαν βέβαια από την κρυψώνα τους, έπαθαν διπλή πανωλεθρία (ναυμαχίες της Έλλης και της Λήμνου). Το ζήτημα των νησιών και της Βορείου Ηπείρου, με απόφαση της Συνδιάσκεψη του Λονδίνου, παραπέμφηθηκε στην Πρεσβευτική Συνδιάσκεψη. Εκεί, Γερμανία, Αυστροουγγαρία και Ιταλία, κάνουν τα πάντα για να μην δοθούν στην Ελλάδα τα νησιά του Αιγαίου και η Βόρειος Ήπειρος.
Τελικά, με τη στήριξη του Βρετανού ΥΠΕΞ σερ Έντουαρντ Γκρέι, τα νησιά δίνονται στην Ελλάδα. Παρά τις εντονές αντιδράσεις Τούρκων και Γερμανών, που έφτασαν στο σημείο να προτείνουν να δοθούν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία Λέσβος και Χίος και να παραχωρηθεί στην Ελλάδα η Ρόδος, η οποία τότε βρισκόταν υπό ιταλική κατοχή, η επιμονή Βρετανίας, Γαλλίας και (τσαρικής) Ρωσίας, είχε σαν αποτέλεσμα τα νησιά του Αιγαίου να δοθούν οριστικά στην Ελλάδα.
Οι διωγμοί των Ελλήνων σε Θράκη και Μικρά Ασία
Και ενώ οι Γερμανοί συνεχίζουν τη διείσδυσή τους στην Μικρά Ασία, οι Νεότουρκοι αποφασίζουν μετά την απώλεια πολλών εδαφών, να αναθέσουν την αναδιοργάνωση του στρατού τους στους Γερμανούς. Επικεφαλής 50 Γερμανών αξιωματικών είναι ο Λίμαν φον Σάντερς, τον οποίο αναφέραμε και προηγουμένως.
Όταν ρωτήθηκαν οι Γερμανοί πώς αξιολογούν την παρουσία Ελλήνων στη Μικρά Ασία και τη Θράκη, απάντησαν:
«Η Τουρκία δεν έχει ουδεμίαν ασφάλειαν, ούτε δύναται να οργανωθεί ελευθέρως εις το μέλλον, λόγω της παρουσίας εχθρικών στοιχείων, εμπνεομένων έξωθεν με επαναστατικάς ιδέας»! Συνεπώς, ο ηθικός αυτουργός των διωγμών που ακολούθησαν σε βάρος των Ελλήνων σε Θράκη και Μ. Ασία, ήταν η Γερμανία.
Ας δούμε τα αποτελέσματα των διωγμών των Ελλήνων στη Θράκη. Εκδιωχθέντες: Περιφέρεια Καλλίπολης 24.636 Έλληνες, Μυριόφυτο 2.210, Περίχωρα Κωνσταντινούπολης 7.000, επαρχία Σαράντα Εκκλησιών 21.150, επαρχία Ραιδεστού-Μακράς Γέφυρας 15.130. Από την τουρκοκρατούμενη περιφέρεια. Διδυμοτείχου, ως τις 24/8/1915 που η περιοχή δόθηκε στους Βούλγαρους, αναφέρονται 5.366 εκτοπισμένοι. Ως το τέλος του Α’ Παγκομσίου Πολέμου, είχαν εκτοπιστεί από τη Θράκη 150.000 Έλληνες!
Τον Μάιο του 1914, οι διωγμοί των Ελλήνων, πάντα με γερμανική καθοδήγηση, επεκτάθηκαν και στη Μικρά Ασία .30.000 Έλληνες εκδιώχθηκαν από την περιοχή της Ερυθραίας (Τσεσμέ, Καραμπουρνού, Δικελί, Πέργαμο και Φώκαια, όπου έγιναν αθρόες σφαγές των κατοίκων της, σύμφωνα με μαρτυρίες Γάλλων αρχαιολόγων). Έλληνες ψαράδες στο Εγγλεζονήσι, μπροστά στον Κόλπο της Σμύρνης, δολοφονήθηκαν με μαρτυρίες Γάλλων αρχαιολόγων). Έλληνες ψαράδες στο Εγγλεζονήσι, μπροστά στον Κόλπο της Σμύρνης, δολοφονήθηκαν από Τούρκους στρατιώτες σε διατεταγμένη υπηρεσία (Ιούνιος 1914). Όσοι διωχθέντες δεν μπόρεσαν να έρθουν στην Ελλάδα, προωθήθηκαν στο εσωτερικό της Τουρκίας.
Σύμφωνα με στοιχεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ως τα τέλη του 1914, 153.890 Έλληνες εκτοπίστηκαν από τα παράλια της Μ. Ασίας στο εσωτερικό. Βέβαια, διωγμοί έγιναν και στον Πόντο. Από τους 500.000 Έλληνες που ζούσαν εκεί πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, 235.000 εκτοπίστηκαν και 80.000 κατέφυγαν στη Ρωσία…
Όσο για τον Λίμαν φον Σάντερς, σε περιοδεία του στη Μ. Ασία, παρουσία Ελλήνων επισκόπων, είπε για τους Έλληνες στους Τούρκους: «Αυτούς εδώ, τι τους φυλάτε;» Και δείχνοντας τα ελληνικά σχολεία είπε: «Εν όσω αφήνετε αυτά εδώ, σεις θα είσθε οι είλωτες των Ελλήνων»…
Πηγές: Μιχαήλ Λ. Ροδάς, «ΠΩΣ Η ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΤΕΣΤΡΕΨΕ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΝ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ» Α’ έκδοση 1916, Β’ Έκδοση ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ 2019.
«Ιστορία του Ελληνικού Έθνους»,τ. ΙΕ,ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ
