Μια δωρεά, τριάντα πέντε χιλιάδες επισκέπτες, ανάμεσά τους και κορυφαίοι εκπρόσωποι της Αστροφυσικής σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, ένα πανίσχυρο ηλιακό τηλεσκόπιο και ένα προγενέστερο κατοδιοπτικό, που μέχρι και το 2014 θεωρούνταν το μεγαλύτερο των Βαλκανίων, καθώς και μία ομάδα ερευνητών που εργάζεται σήμερα για την «τιμή των όπλων» συνθέτουν το παζλ του Κακογιάννειου Αστεροσχολείου, το οποίο βρίσκεται στην ιστορική πόλη της Υπάτης στη Φθιώτιδα.
Και αν και στους κύκλους των επιστημόνων δεν υφίσταται ο όρος Αστεροσχολείο, αλλά Αστεροσκοπείο, το σίγουρο είναι πως στην ιστορική ορεινή πόλη της Υπάτης υπάρχει η τρίτη μεγάλη εγκατάσταση στη χώρα μας που ασχολείται με τον θαυμαστό κόσμο του σύμπαντος, του ηλίου, και των πλανητών μετά το Ευγενίδειο στην Αθήνα και την αντίστοιχη εγκατάσταση του ΝΟΗΣΙΣ στη Θεσσαλονίκη.
Όσοι γνωρίζουν την ιστορική πόλη της Υπάτης φέρνουν στο μυαλό τους κουραμπιέδες που «εξάγει» η πόλη και οι οποίοι υμνήθηκαν από την πρόεδρο του τμήματος Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης, Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ. Η ιστορία της, ωστόσο, ξεκινά απο τους αρχαίους χρόνους, ως το πιο φημισμένο κέντρο της θεσσαλικής μαγγανείας με τις παντοδύναμες μάγισσες Φαρμακίδες που ο Πλάτωνας στον διάλογο του Σωκράτη με τον Γοργία αναφέρει πως «μπορούσαν να κατεβάσουν τη Σελήνη από τον ουρανό κατά βούληση, με κίνδυνο τον δικό τους όλεθρο».
Αργότερα, την εποχή του Βυζαντίου, η ιστορία συνεχίζεται ως πέμπτη πόλη μετά την Κωνσταντινούπολη, το Δουκάτο των Νέων Πατρών, που σήμερα υπάρχει ακόμη ως προσφώνηση τίτλου-κατάκτησης για τον εκάστοτε βασιλιά του ισπανικού θρόνου. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας ήταν γνωστή ως Πατρατζίκι, με το ερειπωμένο μεσαιωνικό κάστρο να αποτελεί καταφύγιο για τους αρματωλούς και τους κλέφτες, ενώ στη γερμανική κατοχή η πόλη κατακάηκε από τους κατακτητές.
Το Αστεροσχολείο της Υπάτης
Σε αυτή την πόλη που διαθέτει εκτός των άλλων βυζαντινό μουσείο, αλλά και μουσεία κλειστά λόγω περικοπών, δημιουργήθηκε το 2007 ο Σύλλογος Ερασιτεχνών Αστρονόμων Φθιώτιδας και χάρη σε μια δωρεά κατασκευάστηκε το τρίτο πλανητάριο της Ελλάδος. Πώς, όμως, φθάσαμε μέχρι εκεί;
Το Newsbeast συνάντησε τον πρόεδρο του Συλλόγου Ερασιτεχνών Αστρονόμων Φθιώτιδας, του Αστεροσχολείου της Υπάτης και υποψήφιο διδάκτορα αστροφυσικής, Φάνη Σμάνη, προκειμένου να μας μιλήσει για την τρίτη Δομή της χώρας, περί την επιστημη της αστρονομίας και όχι μόνο, αλλά και για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει.
Κύριε καθηγητά, θα ήθελα να μας μιλήσετε αρχικά για το πώς ξεκίνησε η ιδέα του Αστεροσχολείου της Υπάτης.
Όλα ξεκίνησαν από μια δωρεά ενός ανθρώπου που ήθελε, όταν φύγει από τη ζωή, να αφήσει κάτι πίσω στον τόπο του. Πρόκειται για τον Σταύρο Κακογιάννη και τη σύζυγό του, Ειρήνη, που η αρχική τους σκέψη ήταν η δημιουργία ενός κινηματοθεάτρου στην πόλη της Υπάτης. Στις συζητήσεις ωστόσο που είχε με το ζεύγος εκπαιδευτικών, Γιώργου Σφήκα και Κίας Τζιώτζη, θα λέγαμε πως έπεσε στο τραπέζι η δημιουργία ενός Αστεροσχολείου, σε δεύτερη φάση. Μια ιδέα που υποστηρίχθηκε και από τον Σύλλογο Ερασιτεχνών Αστρονόμων Φθιώτιδας, που δημιουργήθηκε το 2007, και τα μέλη του, όπως ο νυν Αντιπρόεδρός του και τελευταίος δάσκαλος του χωριού, Γιάννης Ζαπαντιώτης, που εξακολουθεί να το υπηρετεί μέχρι σήμερα με πάθος και καρτερία.
Τελικά ο αείμνηστος Κακογιάννης πείθεται απο πρόσωπα και καταστάσεις και αποφασίζεται να χρησιμοποιηθεί ως εγκατάσταση το παλαιό δημοτικό σχολείο της πόλης.
Δημιουργήθηκε αρχικά το αμφιθέατρο όπου σήμερα γίνονται οι διαλέξεις. Ο χώρος αναβαθμίστηκε εσωτερικά και εξωτερικά. Στο αμφιθέατρο μάλιστα χρησιμοποιήθηκαν καθίσματα της alpha bank, τα οποία ανακατασκευάστηκαν από μια ομάδα ατόμων που βοήθησαν στο έργο. Έτσι σιγά σιγά ξεκίνησε το όλο εγχείρημα απο μια δωρεά, καθότι δεν υπάρχει ίδρυμα να έχει συσταθεί.
Όπως σας προανέφερα η ιδέα του Αστεροσχολείου, που ήταν του καθηγητή Βιολογίας, Γιώργου Σφήκα, ήρθε σε δεύτερη φάση μαζί με το πλανητάριο. Μάλιστα ο ίδιος ο Γιώργος Σφήκας κάθεται μαζί με άλλα μέλη του συλλόγου, όπως τον καθηγητή μαθηματικών, Οδυσσέα Κοντογιώργο, με καταγωγή από την Υπάτη, νυν γραμματέα του Συλλόγου και φτιάχνουν τη μελέτη και τα σχέδια. Ταυτόχρονα με απόφαση του τότε δημάρχου της Υπάτης γίνεται παραχώρηση εφ’ όρου ζωής του κτιρίου για να τροποποιηθεί σε πλανητάριο.
Ποτέ έγινε η ένταξή του ως Δομή πλέον στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και ποτέ εγκαταστάθηκαν τα τηλεσκόπια και ο θόλος;
Ο σκοπός, αν με ρωτάτε, είναι η μόνιμη και εφ’ όρου ύπαρξης στήριξη της ιδέας και της λειτουργίας της, από κρατική δομή με αυτή τη δυνατότητα, ταυτόχρονα με την υποστήριξη και τη διαχείριση από τους γνώστες του αντικειμένου που είναι ο Σ.Ε.Α.Φ. στον τομέα της αστρονομίας. Η ένταξή του έγινε το 2012 από την ιδρυτική ομάδα που «τρέχει» όλη τη διαδικασία.
Το ονομάζει Αστεροσχολείο-Τμήμα του Εκπαιδευτικού Κέντρου Φυσικών Ερευνών για τα σχολεία. Με την συνταξιοδότηση όμως του Γιώργου Σφήκα έπρεπε να μείνει κάποιος στη Δομή και ο κ. Κοντογεώργος με τον κ. Ζαπαντιώτη, αλλά και άλλα μέλη του Συλλόγου, το υπηρετούν. Εκεί θα λέγαμε έρχομαι εγώ που ενδιάμεσα έχω γνωρίσει τον Διονύση Σιμόπουλο στο Ευγενίδειο. Από τις συζητήσεις μας, αρχίζει να μου αρέσει η αστρονομία και η αστροφυσική, επειδή ήμουν και φυσικός και θέλοντας να μπω και στο ακαδημαϊκό χώρο, που τον είχα «αφήσει», είχα την πρώτη επαφή με το ΣΕΑΦ. Αρχίζω πλέον συχνή επικοινωνία με τον Διονύση Σιμόπουλο αλλά και τα υπόλοιπα μέλη του ΣΕΑΦ (στον οποίο μπαίνω ως ενεργό μέλος) και με τη βοήθεια του τ. προϊσταμένου του Κέντρου Φυσικών Ερευνών, Γιάννη Χριστακοπούλου, ως φυσικός αποκτώ την έδρα και γίνομαι πρόεδρος του Συλλόγου.
Την εποχή εκείνη ολοκληρώνεται μια επιπλέον προσθήκη στο ήδη υπάρχον κτίριο, που είναι δαπάνη του Δήμου Λαμιέων και του αείμνηστου Κακογιάννη, αλλά σε σχέδια που είχαν εγκριθεί από τον προγενέστερο, λόγω Καλλικράτη, Δήμο Υπάτης. Διορθώνονται τα όποια προβλήματα υπήρχαν με την αρχαιολογική υπηρεσία. Και ολοκληρώνονται οι εγκατάστασεις στο κτίριο. Ταυτόχρονα έχουν αγοραστεί και τα τηλεσκόπια που πρέπει στη συνέχεια να εγκατασταθούν. Είναι μια εποχή που εγώ ως φυσικός και εν δυνάμει εστροφυσικός αναλαμβάνω να τοποθετήσω τα τηλεσκόπια.
Στην προσπάθεια αυτή είχα αρωγούς δύο ομάδες. Τη μια που ήρθε από την Αθήνα και την άλλη από τη Θεσσαλονίκη. Τοποθετείται αρχικά το ενα τηλεσκόπιο στον θόλο του κτιρίου και αρχίζει να λειτουργεί. Να τονίσουμε εδώ πως ο θόλος κατασκευάστηκε στην Κρήτη απο μια ομάδα στην οποία προΐστατο ο Γιώργος Σφήκας. Η εγκατάσταση μάλιστα του κινούμενου θόλου ήταν ιδιαίτερα πρωτοποριακή για την εποχή αλλά και για την περιοχή.
Μέχρι μάλιστα εκείνη τη χρονική στιγμή, και μιλώ για το 2014-2015, το τηλεσκόπιο που εγκαταστάθηκε είναι το μεγαλύτερο των Βαλκανίων, και αρχίζουμε να παράγουμε έργο: λήψεις οι οποίες είναι καταπληκτικές. Μαζί με τον τεχνικό Δημήτρη Δεληγεωργόπουλο, που είναι λάτρης της ερασιτεχνικής αστρονομίας, αναπτύσσουμε αυτό που λέμε ερασιτεχνική αστρονομία. Και σιγά σιγά αρχίζει ο κόσμος να το μαθαίνει. Με τα τελευταία δε χρήματα της δωρεάς του Κακογιάννη παραγγέλνω και τοποθετώ ένα ηλιακό τηλεσκόπιο, ένα Lunt, πραγματικά καταπληκτικό τηλεσκόπιο πάνω στο πρωτεύουν τηλεσκόπιο το οποίο δίνει φοβερά αποτελέσματα. Είναι πλέον η εποχή που το Αστεροσχολείο της Υπάτης παράγει επιστημονικό έργο και όχι ερασιτεχνικό.
Θα μας μιλήσετε για τη διαφορά αυτή;
Όλη η φωτογράφιση που λαμβάνουμε και από τα δυο τηλεσκόπια, την έχει χρησιμοποιήσει ο διακεκριμένος Ξενοφώντας Μουσάς σε συνέδρια και δημοσιεύσεις, το Ευγενίδειο Πλανητάριο και το πλανητάριο Θεσσαλονίκης. Και πριν από την εποχή του Covid έχουμε φθάσει να έχουμε τριάντα πέντε χιλιάδες επισκέπτες. Ταυτόχρονα ο Σύλλογος ΣΕΑΦ αναλαμβάνει συνέχεια την εκπαίδευση, την ξενάγηση και την ενημέρωση σε άλλους συλλόγους σε απλό κόσμο που επισκέπτεται τη Δομή και όλα αυτά για την «τιμή των όπλων», μην έχοντας κανένα έσοδο!
Εγώ ως ηλιακός φυσικός, ως μεταπτυχιακός του τμήματος στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και ως υποψήφιος διδάκτορας αστροφυσικής, εμπλέκω από το 2017 μέχρι και σήμερα τη Δομή αυτή, ας μου επιτρέπει ο όρος, με τα πανεπιστήμια και ιδιαίτερα με το HERON LAB του Γιώργου Βελντέ, του τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, υπογράφοντας μνημόνια συνεργασίας.
Ταυτόχρονα, ως ηλιακός φυσικός έχω εμπλακεί στην ομάδα ARTEMIS – Jean Louis Steinberg των Πανεπιστημίων Αθηνών, Ιωαννίνων και του Αστεροσκοπείου του Παρισιού. Είναι η ομάδα του εκλιπόντος καθηγητή, Κώστα Καρούμπαλου, με συνεχιστές τους καθηγητές, Ξενοφώντα Μουσάπου έχει και τον μηχανισμό των Ακτικυθήρων, ως ερευνητική του δουλειά , Κώστα Αλλισανδράκη, Παναγιώτα Πρέκα-Παπαδήμα, τον Αθανάσιο Κοντογιώργο και τον Παναγιώτη Τσιτσιπή από το πρωην ΤΕΙ Λαμιας. Κάνω ηλιακή φασματογραφία και έρευνα των ραδιοεξαρσεων, στη Σκάρφεια.
Για να σας δώσω να καταλάβετε, επειδή ο πολύς κόσμος δεν το γνωρίζει, στον δορυφορικό σταθμό Θερμοπυλών έχουμε αυτήν τη στιγμή δύο απο τα μεγαλύτερα ραδιοτηλεσκόπια της Ευρώπης. Ένα τριάντα δύο μέτρων που θα γίνει η ανάπλαση του σε λίγο καιρό και φυσικά την «ARTEMIS» που χειρίζομαι εγώ. . Η «ARTEMIS/J.L.S.» έχει έναν αδερφό, ραδιοηλιογράφο, που ασχολείται με τον ήλιο στη Γαλλία , που ονομάζεται «ORFEES» και ανήκει στο OBS de Paris. Σε όλη αυτή την υπόθεση λοιπόν έρχομαι πλέον να ενώσω και το πανίσχυρο ηλιακό τηλεσκόπιο του Αστεροσχολείου της Υπάτης για την παραγωγή επιστημονικού έργου, όχι έργο ερασιτεχνικό.
Φαντάζομαι πως στο όλο εγχείρημα θα έχετε ζητήσει και τη στήριξη του Δήμου Λαμιέων και της περιφέρειας
Θα έλεγα πως βρήκα πόρτες κλειστές. Όλα αυτά που σας προανέφερα και έχουν να κάνουν με τη λειτουργία και το έργο τόσο του Κακογιάννειου Αστεροσχολείου Υπάτης όσο και με τα σημαντικά αποτελέσματα που παράγει για το επιστημονικό έργο της αστροφυσικής έχουν μεταφερθεί από εμένα αρχικά στον δήμο. Έχω ζητήσει προσωπικά την βοήθεια εκτός του αείμνηστου Διονύση Σιμόπουλου, τόσο του Σταμάτη Κριμιζή όσο και του Δημήτρη Νανόπουλου που έχουν έρθει στο Κακογιάννειο Αστεροσχολείο και στηρίζουν 100% την προσπάθεια αυτή, καθως και πολλών άλλων διαπρεπών επιστημόνων από την Ελλάδα και το εξωτερικό, χωρίς να παραλείψω τη δική μου ομάδα, προκειμένου να γίνει αυτό αντιληπτό από τη δημοτική αρχή και την περιφέρεια. Έχουν πραγματοποιηθεί αξιόλογες εκδηλώσεις και πραγματοποιούνται, όπως το πρώτο και το δεύτερο συμπόσιο Αιγυπτιακής Αστρονομίας που έγινε με εκπροσώπους της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, ώστε όλο αυτό να γίνει αντιληπτό και από τον Δήμο Λαμιέων, για να στηριχθεί και να βοηθηθεί η Δομή. Απο πλευράς δήμου αλλά και περιφέρειας δεν υπάρχει καμία εξέλιξη.
Υπάρχει ένα μνημόνιο συνεργασίας που προβλέπει την παραχώρηση του χώρου για επιστημονικό σκοπό σε εμάς, χωρίς όμως να υπάρχει καμία οικονομική στήριξη. Από τη στιγμή που τελείωσε η δωρεά του κτήτορα όλα στηρίζονται πλέον στις δωρεές συλλόγων που επισκέπτονται τις εγκαταστάσεις. Από τις συνδρομές των μελών που είναι ενεργά γύρω στα τριάντα με σαράντα άτομα από τα ενενήντα που είναι συνολικά. Το μόνο που καταφέραμε είναι πως με τη νέα δευτεροβάθμια και τον Δήμο Λαμιεων να εξυπηρετούνται τα πάγια έξοδα της Δομής, αφήνοντας όμως έξω το ανθρώπινο κεφάλαιο.
Ποιες ειναι πλέον οι κινήσεις που κάνετε;
Γίνεται από τη μεριά μου μια ύστατη προσπάθεια, ώστε το Κακογιάννειο Αστεροσχολείο να θεσμοθετηθεί, μόνο και μόνο για να μπορεί να παραμένει λειτουργική, ως Δομή, όταν και εγώ φύγω. Να μην ειπωθεί πως «έφυγε ο Πρόεδρος, ο Φάνης Σμάνης και αυτό διαλύθηκε». Για να γίνει αυτό, έπρεπε να θεσμοθετηθεί από τον εκάστοτε Δήμαρχο Λαμέων, πως πρέπει να υπάρχει προσωπικό στη Δομή. Προσωπικό που να είναι άρτια εκπαιδευμένο! Και να μην εξαρτάται απο τον Φάνη Σμάνη και την «παρέα» επιστημόνων ή τους άξιους συναδέλφους της Βθμιας, που το στηρίζει μέχρι και σήμερα.
Να γίνει μια Δομή άρτια σε λειτουργία, προκειμένου να μπορεί όχι μόνο να παραμείνει στον χρόνο αλλά και να αντεπεξέλθει στις αυξημένες υποχρεώσεις που έχει πλέον.
Να φανταστείτε πως τα μηχανήματα ηλικιακά μεγαλώνουν και χρειάζονται χρήματα για να συντηρηθούν. Το ηλιακό τηλεσκόπιο παρουσίασε ζημιά, λόγω υγρασίας, και αυτή αποκαταστάθηκε απο δικά μας προσωπικά κεφαλαία. Οι ειδικές ψηφιακές κάμερες το ίδιο και όλη η υλικοτεχνική υποδομή, απαιτούν δαπάνες.
Τη στιγμή που σήμερα, τώρα, στο Κακογιάννειο Αστεροσχολείο, έχω φοιτητές που κάνουν το εργαστήριο της Αστροφυσικής από το τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Το μάθημα, γίνεται εδώ στην Υπάτη και στο Κακογιάννειο Αστεροσχολείο!
Υπάρχει όμως και μια καλή είδηση
Ναι, είναι αλήθεια! Το επόμενο διάστημα στο Κακογιάννειο Αστεροσχολείο της Υπάτης θα υπάρχει ένα αντίγραφο του μηχανισμού των Αντικυθήρων, ως μόνιμο έκθεμα και σε συννενόηση με τον καθηγητή, Ξενοφώντα Μουσά, ο οποίος θα μας δώσει τη δική του έκθεση. Ένα πλήρες αντίγραφο από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, για να μπορεί να το βλέπει ο κόσμος να το χαίρεται και γιατί όχι και να το μελετά. Είναι λοιπόν μεγάλο κρίμα και άδικο αυτή η Δομή να μην στελεχωθεί με άρτια καταρτισμένο προσωπικό σε μόνιμη βάση και, ενώ πλέον παράγει και επιστημονικό έργο, να στηρίζεται οικονομικά σε κάποιους ανθρώπους που προσφέρουν χρόνο και χρήμα για την «τιμή των όπλων»! Όπως επίσης είναι πολύ κρίμα που ο κτήτορας της, ο Σταύρος Κακογιάννης, δεν είναι πλέον στη ζωή, ώστε να τη δει σε πλήρη λειτουργία!
Κείμενο: Θοδωρής Στέφος
