Φθιώτιδα – Συγκλονιστικές εικόνες: Οι πρόσφυγες του Εμφυλίου μέσα από τον φακό των φωτορεπόρτερ του Ερυθρού Σταυρού

Επιμέλεια Πάνος Σωτηρίου

-Advertisement-

Συνοικισμός προσφύγων Ξηριώτισσας

Προσφυγικός συνοικισμός Ξηριώτισσας (περιοχή στρατοπέδου Τσαλτάκη). Λαμία, Ιούνιος 1949.
Διακρίνονται τα πρόχειρα παραπήγματα που είχα κατασκευάσει οι πρόσφυγες, τα οποία έχουν
«ασπρίσει» για λόγους υγιεινής. Γυναίκες γνέθουν, άλλες παρακολουθούν τον φωτογράφο και
παιδιά παίζουν ξυπόλητα ανάμεσα στα παραπήγματα στα χώματα. Ψηλότερα διακρίνονται τα
σπίτια της Λαμίας επί της οδού Στυλίδος (τότε), σημερινή Παπαποστόλου. Οι εγκαταστάσεις της
στεγάσεως των προσφύγων στους συνοικισμούς πραγματοποιήθηκαν σε τέσσερα είδη, σε
μεταλλικά τολ, σε ξύλινα παραπήγματα επενδεδυμένα με πισσόχαρτο, σε πρόχειρα παραπήγματα
(ξύλινα, μεταλλικά) και σκηνές. Τα μεταλλικά τολ εσωτερικά κάποια ήταν επενδεδυμένα με
σανίδες στους τοίχους και το πάτωμα και κάποια όχι. Εσωτερικά ο χώρος τους ήταν ενιαίος και
κάθε οικογένεια χωριζόταν από την άλλη είτε από τα προσωπικά τους αντικείμενα είτε με πρόχειρα
υφασμάτινα παραπετάσματα. Αυτά στέγαζαν 20-30 οικογένειες. Τα ξύλινα παραπήγματα εσωτερικά
ήταν χωρισμένα σε δωμάτια για κάθε οικογένεια. Αυτά στέγαζαν 15-20 οικογένειες. Μέσα σε αυτά
τα πρόχειρα οικήματα στεγαζόταν η αθλιότητα «[…]οι παράγκες ήταν γεμάτες κόσμο, μικρά
παιδάκια, γερόντοι, όλοι μέσα σ’ένα δωμάτιο, σε μια παράγκα.»

Παντού μέσα στον συνοικισμό Ξηριώτισσας δέσποζε η σκόνη, το χώμα που με την βροχή
μετατρεπόταν σε πηχτή λάσπη, οι ακαθαρσίες ανθρώπων και ζώων και τα σκουπίδια.
Παραπήγματα κατασκευασμένα από χαρτόνι, ξύλα και πισσόχαρτο για την στέγαση των
προσφύγων. Στο προσκήνιο δίπλα και πίσω από τα παιδιά ήταν οι χώροι όπου μαγείρευαν οι
γυναίκες.

Αυτό ήταν ένα είδος κάλου με πύον που προκαλούνταν στα πέλματα των ποδιών, διότι τα
παιδιά περπατούσαν συνέχεια ξυπόλυτα. Επίσης, οι πρόσφυγες του συνοικισμού της Ξηριώτισσας
είχαν ασθενήσει από παρωτίτιδα
Στιγμιότυπα από την καθημερινή ζωή στους προσφυγικούς συνοικισμούς και την ζωή στα
παραπήγματα.

‘Αποψη των πρόχειρων παραπηγμάτων και των τολ του προσφυγικού συνοικισμού της
Ξηριώτισσας. Στο βάθος διακρίνεται η χαρακτηριστική κορυφή της Σουβλερής, πάνω από τη Νέα
Μαγνησία Λαμίας.

Σκηνή με τον αριθμό 11 στον προσφυγικό συνοικισμό Ξηριώτισσας. Ένας από τους ενοίκους κοιτά.

Οι ένοικοι-ιδιοκτήτες της σκηνής 11.

Το ψήσιμο και η προετοιμασία του φαγητού στον συνοικισμό δεν είναι μόνο γυναικεία υπόθεση.

Το εσωτερικό των τολ, σκοτεινό, καπνισμένο από τα μαγκάλια, γεμάτο ανθρώπους και
αντικείμενα. Μέσα στα τολ και τα παραπήγματα τα δύο κυριότερα προβλήματα που αντιμετώπιζαν
οι πρόσφυγες ήταν η απουσία θέρμανσης τον χειμώνα και το επακόλουθο της, ο καπνός. Σύμφωνα
με τους πρόσφυγες, η Επιτροπή Στεγάσεως δεν είχε μεριμνήσει να τοποθετηθούν εντός των
οικημάτων ξυλόσομπες και έτσι κάθε οικογένεια για να ζεσταθεί, αλλά και για να μαγειρέψει
χρησιμοποιούσε αυτοσχέδια μαγκάλια. Ο καπνός στην κυριολεξία γέμιζε τα οικήματα.
Χαρακτηριστική είναι η σειρά άρθρων του τοπικού Λαμιακού Τύπου, όπου περιγράφεται με
λεπτομέρειες τόσο το εσωτερικό των παραπηγμάτων και των τολ, αλλά και ο υπόλοιπος
συνοικισμός. «Ευρύχωροι θάλαμοι θολωτοί, μόλις διακρίνεις σκιές κινούμενες απ’ τον καπνό που
αναθρώσκει από κάθε πρόχειρο μαγκάλι. Καίνε πουρνάρια και ρίζες. Ετερόκλιτα αντικείμενα
μεταλλικά, γκαζοτενεκέδες σκουριασμένοι, κομμένοι στη μέση, τσαλακωμένα και στρεβλωμένα δοχεία
μεταλλικά παρμένα από τους σωρούς των σκουπιδιών που πετάνε τα κάρρα της Δημαρχίας, γαβάθες
εμαγιέ ξεφλουδισμένες, φύλλα σκουριασμένα τενεκέδων και λαμαρινών, όλα αυτά χρησιμεύουνε για
μαγκάλια, και μέσα σ’αυτά, και μάλιστα τη νύχτα όταν πέση το σκοτάδι κι η παγερή πνοή του χιονιά
αρχίζει να πηρουνιάζει τ’ αδύναμα κορμιά, αρχίζουνε να φλογίζουνε οι καιόμενες βάτοι της Βίβλου.
Καπνός πυκνός, αποπνικτικός αναθρώσκει και γεμίζει τους θαλάμους αυτούς, σε βαθμό που
σκοτίζεται και το λίγο φως που σκορπάνε οι νυσταλέοι ηλεκτρικοί λαμπτήρες. Ανοίγουνε τις πόρτες
φεύγει η ζέστη, κλείνουνε τις πόρτες τους πνίγει ο καπνός. Όλων τα μάτια που αντίκρυσα πάθανε από
επιπεφυκίτιδα κι είνε δακρυσμένα και φλογισμένα. […] το βράδυ, όταν μπαίνουνε σ’ ενέργεια τα…
ηφαίστεια αυτά, στήνονται καυγάδες και διαπληκτισμοί και επιθέσεις πάνω στα… μαγκάλια κείνα που
βγάζουνε το περισσότερο καπνό. Στο μεγάλο κρύο που μας πέρασε, έκλεβε… ο ένας τη φωτιά του
άλλου για να ζεσταθή.»

Παιδόπολη Λαμίας ”Αγιος Νικόλαος”

Οι εικόνες προέρχονται από τον τόμο 2/13 από τις εκθέσεις επισκέψεων των A. Lambert και Roth.
Τα ταξίδια έγιναν από 19-22/12/1948 και από 7-11/1/1949 στη Λαμία.
Αναφέρεται: «Τα τραγικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στην Καρδίτσα (Θεσσαλία) τον περασμένο
Δεκέμβρη άναψαν τα αίματα, όχι μόνο στην μικρή πόλη αλλά και στα γειτονικά χωριά. Όσοι
έφυγαν προσπάθησαν να έρθουν στη Λαμία μέσω του Δομοκού, του Καρπενησίου και της
Μακρακώμης. Όλοι οι κάτοικοι που με τεράστια προσπάθεια είχαν καταφέρει να φύγουν, τώρα
επέστρεφαν στη Λαμία, που υπό κανονικές συνθήκες αριθμούσε 16.000 κατοίκους, από το
Νοέμβριο πριν τα γεγονότα αριθμούσε 20.000 πρόσφυγες, τους οποίους ο Ελληνικός Ερυθρός
Σταυρός, ο Έρανος της Βασίλισσας και οι λοιποί οργανισμοί ανακούφισης προσπαθούσαν να
περιθάλψουν με πολλές δυσχέρειες. Έτσι έφυγα στις 19/12/1948 με την αποστολή του Ελληνικού
Ερυθρού Σταυρού για να καταγράψω τι ήταν απαραίτητο να γίνει… Στη Λαμία – πιθανή δημιουργία
νέων ιατρείων. Όταν έφτασα στη Λαμία ήρθα σε επαφή με τους αρμόδιους ανθρώπους και έκανα το
καλύτερό μου για να βοηθήσω τις κυρίες Σινιόσογλου και Ξύδη του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού,
οι οποίες είχαν ήδη δημιουργήσει το Κέντρο Παιδιών Στυλίδας (Παιδόπολη) και μάχονταν με τις
τοπικές αρχές να χρησιμοποιήσουν το Κεντρικό Σχολείο της Λαμίας για να δημιουργήσουν ένα
Κέντρο Υποδοχής Παιδιών (Παιδόπολη Λαμίας). Συμφωνήθηκε με το Υπουργείο Ανασυγκρότησης
ότι θα χτιστούν στρατώνες για τα παιδιά της Λαμίας, ώστε να συνεχίσουν τις σπουδές τους.
Στην Παιδόπολη Λαμίας που επρόκειτο να εγκατασταθούν 350 παιδιά στις 8 Ιανουαρίου, δεν ήταν
καθόλου έτοιμη. Οι εγκαταστάσεις ύδρευσης, θέρμανσης, φωτισμού ήταν ανύπαρκτες, όπως και οι
κλίνες.
Τέλος τα παιδιά του σχολείου άρχισαν να αδειάζουν το σχολείο από τον εξοπλισμό του τα θρανία
του, ενώ οι εργαζόμενοι ξεκίνησαν τις εργασίες του εξοπλισμού και της εγκατάστασης και οι ξυλουργοί προχώρησαν στην κατασκευή 150 διπλών κρεβατιών.»

Στις 17 Ιανουαρίου 1949 εγκαινιάστηκε και η Παιδούπολη Λαμίας «Άγιος Νικόλαος». Η
παιδούπολη Λαμίας δημιουργήθηκε και αυτή από τον Έρανο της Βασίλισσας μετά από υπόδειξη
του Υπουργού Πρόνοιας Κ. Καραμανλή τον Νοέμβριο του 1948. Τον πρώτο μήνα της λειτουργίας
της είχε ήδη 100 οικότροφα παιδιά, που ήταν ορφανά ή τα είχαν εγκαταλείψει οι γονείς τους ή ήταν
παιδιά προσφύγων. Μέχρι τον Φεβρουάριο τα παιδιά είχαν φτάσει τα 210, ενώ τον Οκτώβριο του
ίδιου έτους ήταν 313. Η παιδούπολη Λαμίας στεγάστηκε σε ένα διώροφο κτίριο στην οδό
Υψηλάντου (σημερινό 2ο Δημοτικό σχολείο Λαμίας) και φιλοξενούσε παιδιά από τους Νομούς
Φθιώτιδας, Φωκίδας και Ευρυτανίας, ηλικίας 4-14 ετών. Αρχηγός της Παιδούπολης το 1949 ήταν ο
πτυχιούχος Φυσικής Αγωγής Τραπάτσας, ενώ το 1950 η Αιμιλία Πολίτου. Η Παιδούπολη είχε ως
προσωπικό δασκάλους, μοδίστρες, τραπεζοκόμους, νοσοκόμες και θυρωρό. Στους χώρους της
περιλαμβάνονταν πέντε θάλαμοι, αναρρωτήριο, μαγειρεία, εστιατόρια, βοηθητικοί χώροι. Από τον
Ιούλιο του 1949 η Παιδούπολη Λαμίας φιλοξενούσε μόνο αγόρια, καθώς τα κορίτσια τα χώρισαν
και τα έστειλαν στην Παιδούπολη Στυλίδας. Η Παιδούπολη Λαμίας διέκοψε την λειτουργία της τον
Ιούλιο του 1950 και όλα τα παιδιά μεταφέρθηκαν στην Παιδούπολη του Βόλου «Αγία Σοφία»

Παιδόπολη Στυλίδας ”Άγιος Ελευθέριος”

Η έκθεση αναφέρει:
«Έφυγα στις 19.12.1948, με την αποστολή του Ερυθρού Σταυρού για να δούμε τι ήταν απαραίτητο
να κάνουμε. Πήγα στην Στυλίδα, όπου είχαν εμφανιστεί οι πρώτες δυσκολίες και τις οποίες
αντιμετώπιζε η κ. Ξύδη. Οι εκπαιδευτικοί που προσλήφθηκαν για την Παιδόπολη της πόλης,
αρνούνταν να κοιμηθούν σε στρατιωτικά κτίρια του τύπου ”τολ” και είχαν εγκατασταθεί σε ένα
μικρό δωμάτιο στην Παιδόπολη που προοριζόταν να χρησιμεύσει ως χώρος απομόνωσης για τα
πολύ άρρωστα παιδιά.
Η Παιδόπολη Στυλίδας, η οποία έχει διευρυνθεί με την έκτακτη κατασκευή «πολέμου», την οποία
μπορεί να δει κανείς στις φωτογραφίες που επισυνάπτονται στην παρούσα έκθεση, περιλαμβάνει
περίπου 300 παιδιά.Το ένα τρίτο των τροφίμων της είναι παιδιά των οποίων οι γονείς βρίσκονται
στη φυλακή ή είναι μέλη των αντάρτικων ομάδων, εγκαταλειμμένα στη μοίρα τους με βούληση ή
βιαίως. Στεγάζονται και ανατρέφονται με τα παιδιά των “άλλων”, σε πνέυμα ομοψυχίας, που όταν
τα βλέπουμε να παίζουν μαζί, τίποτα δεν τα διαφοροποιεί και δεν μας αφήνει να μαντέψουμε το
δράμα που συμβαίνει αυτή τη στιγμή».
Τα πρώτα οικότροφα παιδιά της Παιδούπολης Στυλίδας «Άγιος Ελευθέριος» εγκαταστάθηκαν τον
Ιούνιο του 1948, με τις φροντίδες των εντεταλμένων κυριών Κ. Ξύδη και Ν. Σινιόσογλου, οι οποίες
βρίσκονταν στην Φθιώτιδα από τις 11 Ιουνίου. Οι δύο εντεταλμένες κυρίες, εκπρόσωποι του
Εράνου, είχαν επίσης μεταβεί και στο Καρπενήσι για να καταγράψουν 80 παιδιά ορφανά και να
φροντίσουν για την μεταφορά τους στην παιδούπολη. Τα εγκαίνια της παιδούπολης έγιναν τον
Ιούνιο του 1948 και μέχρι το τέλος του καλοκαιριού φιλοξενούσε 250 παιδιά, στην πλειοψηφία
τους από την Ευρυτανία. Τον Σεπτέμβριο του 1948 η παιδούπολη δέχθηκε την επίσκεψη του
Υπουργών Δημοσίων Έργων Στ. Νικολαΐδη και Υγιεινής Θ. Ορφανίδη.

Τρία κορίτσια την ημέρα της άφιξης τους στην Παιδόπολη Στυλίδας.

Πρόσφυγες Μακρακώμης

Οι Lambert και Roth στον τόμο 2/13 αναφέρουν πως:
«Περισσότεροι από 10.000 πρόσφυγες συγκεντρώθηκαν γύρω από την Μακρακώμη, ένα φτωχό
μικρό χωριό στη Ρούμελη, το οποίο θα μπορούσε να συγκριθεί με ένα μικρό χωριό στις ψηλές
Άλπεις του οποίου οι κύριες κατασκευές έχουν καταστραφεί από τον πόλεμο και μετά την
”επανάσταση” ».
Χαρακτηριστικές είναι οι καλυβες που κατασκεύασαν οι πρόσφυγες που κατέφυγαν στη
Μακρακώμη.

Το καλοκαίρι του 1947 ο ΕΣ διέταξε την εκκένωση των χωριών της Δυτικής Φθιώτιδας και οι
κάτοικοι άρχισαν να μεταφέρονται προς τις κωμοπόλεις Μακρακώμη και Σπερχειάδα για να είναι
πιο ασφαλείς. Τον Δεκέμβριο του 1948 στη Σπερχειάδα φιλοξενούνταν από τα γύρω χωριά
μεγάλος αριθμός οικογενειών. Πιο συγκεκριμένα: Αργύρια 74 οικογένειες, Γαρδίκι 33 οικογένειες,
Γόριανη 8 οικογένειες, Γραμμένη Οξυά 26 οικογένειες, Δίλοφο 13 οικογένειες, Καλλιθέα 104
οικογένειες, Καμπιά 57 οικογένειες, Κανάλια 60 οικογένειες, Κλωνί 76 οικογένειες, Κολοκυθιά 31
οικογένειες, Κυριακοχώρι 82 οικογένειες, Μάρμαρα 81 οικογένειες, Παλαιοβράχα 90 οικογένειες,
Μεσοποταμία 8 οικογένειες, Νικολίτσι 20 οικογένειες, Περιβόλι 20 οικογένειες, Πίτσι 2
οικογένειες, Πουγκάκια 9 οικογένειες, Στάγια 22 οικογένειες, Φτέρη 128 οικογένειες. Στο Δημοτικό
σχολείο Σπερχειάδας οι μαθητές αυξάνονταν ανά σχολικό έτος. Σχολικό έτος 1946-47 375 μαθητές.
Σχολικό έτος 1947-48 746 μαθητές. Σχολικό έτος 1948-49 1194 μαθητές. Σχολικό έτος 1949-50
1002 μαθητές.
Η εγκατάσταση των προσφύγων στις δύο κωμοπόλεις έγινε σε διάφορα μέρη των πόλεων.
Οι δύο κωμοπόλεις ήταν σε μεγάλο βαθμό κατεστραμμένες από βομβαρδισμούς και πυρπολημένες
από τα χρόνια του Β’Π.Π, έτσι τα διαθέσιμα οικήματα για φιλοξενία προσφύγων ήταν ελάχιστα.
Μεγάλος αριθμός προσφύγων αρχικά ήταν άστεγοι, ενώ αργότερα φιλοξενήθηκε σε συγγενικά και
άλλα σπίτια, αποθήκες και χαλάσματα.

Πρόσφυγες Δομοκού

Μετά την Λαμία, στον Νομό Φθιώτιδας, ο Δομοκός αποτέλεσε το μεγαλύτερο ΚΑ, όπου
συγκεντρώθηκαν χιλιάδες πρόσφυγες από τις γύρω περιοχές.
Μέχρι τον Ιούνιο του 1948, έναν μήνα μετά τον πρώτο μερικό επαναπατρισμό (Μάιος 1948-
Μάρτιος 1949), στον Δομοκό είχαν συρρεύσει 2.500 πρόσφυγες και ο αριθμός τους συνεχώς
αυξανόταν.
Ενδεικτικό της κατάστασης που επικράτησε στα χωριά της Επαρχίας Δομοκού και μέσα
στην πόλη του Δομοκού είναι πως ο αριθμός των προσφύγων από 2.500 τον Ιούνιο είχε αυξηθεί σε
7.000 μέχρι τα τέλη του Ιουλίου του 1948. Οι πρόσφυγες είχαν εγκατασταθεί σε διάφορα σημεία
της πόλης, αλλά τα δύο κύρια σημεία εγκατάστασης ήταν ο σταθμός του Δομοκού και τα
Μεταλλεία. Ο πληθυσμός του σταθμού τον Νοέμβριο του 1948 έφτανε τους 5.000 πρόσφυγες.
Ο προσφυγικός πληθυσμός στον Δομοκό ζούσε σε άθλιες συνθήκες. Η πόλη σε όλη της την
έκταση ήταν γεμάτη σκουπίδια και ακαθαρσίες. «Κατηφείς και ρακένδυτοι, άνδρες και γυναίκες,
μισόγυμνα και ατροφικά παιδάκια, πεταμένες εδώ και εκεί αποσκευές.». Ολόκληρη η πόλη είχε
μετατραπεί σε ένα μεγάλο ουρητήριο, καθώς δεν υπήρχαν αρκετοί δημόσιοι χώροι υγιεινής για να
εξυπηρετήσουν τόσους πολλούς ανθρώπους. Έτσι, δημιουργήθηκε μείζων πρόβλημα δημόσιας
υγείας, διότι όσοι κατοικούσαν εκεί, μόνιμα ή προσωρινά, κινδύνευαν από πιθανές ασθένειες.

Οι πρόσφυγες συνεχώς και αυξάνονταν στην πόλη. Ο τοπικός τύπος μέσω άρθρων τόνιζε πως το
πρόβλημα της στέγης έπρεπε να λυθεί, καθώς πολλοί πρόσφυγες, εκτός της στέγης, δεν είχαν ούτε
τα κατάλληλα ρούχα για τις χαμηλές θερμοκρασίες της εποχής. Ο κίνδυνος θανάτων από το ψύχος
ήταν μεγάλος. Ο Δομοκός είχε μετατραπεί σε ένα στρατόπεδο δυστυχών ανθρώπων και μέχρι τον
Μάιο του 1949 έφτανε να αριθμεί 10.000 πρόσφυγες.

Φυλακές Λαμίας

Γενική άποψη των φυλακών Λαμίας στην γωνία των οδών Καποδιστρίου και Παπακυριαζή. Οι
αρχές τις φυλακής διακρίνονται στην είσοδο της. Αυτή η εικόνα προέρχεται από τον τόμο 13/14
των εκθέσεων επίσκεψης των A. Lambert και G.Colladon. Έκθεση από την επίσκεψη στη φυλακή
Λαμίας στις 23 Μαρτίου 1951 του κ. G. Colladon. Η έκθεση αναφέρει:
Προσωπικό: 256 άνδρες, 3 άνδρες στο νοσοκομείο της Λαμίας, 26 γυναίκες. Σύνολο 258
Υπάρχουν δέκα κρατούμενοι κάτω από την ηλικία των 21 ετών. Εννέα νέοι και ένα κορίτσι.
Λόγω ειδικών περιστάσεων, ένα παιδί κάτω των 4 ετών υποχρεούται να είναι κρατούμενο με τη
μητέρα του.
Διαμονή: Λόγω της μείωσης των νέων φυλακίσεων, η κράτηση τείνει σε κανονικές αναλογίες.
Δεν υπάρχουν ακόμα αρκετά κρεβάτια ή πάγκοι. Κάθε κρατούμενος έχει τουλάχιστον μία
κουβέρτα. Κατά τη διάρκεια των κρύων, θα χρειαστούν τουλάχιστον δύο ή ακόμα και τρεις για τους
φυλακισμένους που αναγκάζονται να κοιμηθούν στο πάτωμα.

Φυλακές Λαμίας. Το προαύλιο των πολιτικών κρατουμένων. 23 Μαρτίου 1951

Αρκετές ήταν και οι συλλήψεις προσφύγων αριστερών φρονημάτων και συγγενών τους που όμως
δεν είχαν καμία σχέση με τα πολιτικά. Πολλές συλλήψεις έγιναν μέσα στις παράγκες και τα τολ της
στέγασης των προσφύγων. Προληπτικές συλλήψεις ανδρών που δεν εμπνέαν «εμπιστοσύνη στας
Εθνικάς Δυνάμεις δια τον διεξαγόμενον αγώνα εναντίον των κομμουνιστοσυμμοριτών» και η εξορία
τους σε νησιά, όπως η Μακρόνησος και συλλήψεις γυναικών με παιδιά, τα οποία ως αποτέλεσμα
αυτών έμεναν μόνα τους. Κάποια από τα παιδιά που οι μητέρες τους είχαν συλληφθεί για
συνεργασία με τον ΔΣΕ είχαν δοθεί σε ανάδοχες οικογένειες της πόλης για να τα φροντίσουν.

Φυλακές Λαμίας. Το προαύλιο των απλών κρατουμένων και όσων έχουν υπογράψη δηλώσεις
αποκήρυξης και μετανοίας.

Φυλακές Λαμίας. Το προαύλιο και η πτέρυγα των γυναικών στον πρώτο όροφο.

Φυλακές Λαμίας. Άποψη των προαυλίων.
Πηγές: Φωτογραφίες – Αρχεία Ερυθρού Σταυρού
Τεκμηρίωση Φωτογραφιών – Αρχεία Ερυθρού Σταυρού
Κείμενα: Σωτηρίου Παναγιώτης, Οι ανταρτόπληκτοι της Λαμίας: Όψεις του προσφυγικού φαινομένου
στο Νομό Φθιώτιδας την περίοδο του Εμφυλίου πολέμου 1946-1949, αδημοσίευτο, Μυτιλήνη, 2018.