Στο ορθόδοξο χριστιανικό κράτος των Κομνηνών της Τραπεζούντας και ιδιαίτερα στην πόλη της Τραπεζούντας, υπήρξαν πολλές εκκλησίες.
Τρεις όμως ήταν πιο φημισμένες, που αποτελούσαν κέντρα θρησκευτικών και κοινωνικών εκδηλώσεων.
Ακόμη και σήμερα, παρά τη μετατροπή τους σε τεμένη, προσελκύουν πλήθος επισκεπτών.
Ναός Αγίου Ευγενίου (Yeni Cuma Camii)
Ο μεγαλομάρτυρας Άγιος Ευγένιος γεννήθηκε στην Τραπεζούντα και μαρτύρησε με αποκεφαλισμό στα χρόνια του αυτοκράτορα Διοκλητιανού το 292 μ.Χ. Το αίμα του Ευγενίου επισφράγισε το θρίαμβο του χριστιανισμού στον Πόντο κατά της ειδωλολατρίας.
Ανακηρύχθηκε από τον Αλέξιο Α΄ Μεγάλο Κομνηνό πολιούχος της Τραπεζούντας και χτίστηκε ο μεγαλοπρεπής ναός του. Μαζί με τον ναό της Παναγίας Χρυσοκεφάλου αποτελούσε το κέντρο της εκκλησιαστικής, εθνικής και πολιτικής ζωής της πόλης. Όταν η Τραπεζούντα καταλήφθηκε από τους Τούρκους, ο Πορθητής αμέσως μετέτρεψε το ναό σε τζαμί με το όνομα «Yeni Cuma Camii», δηλαδή «τζαμί της νέας Παρασκευής», γιατί εκεί προσευχήθηκε για πρώτη φορά.
Ο ναός του Αγίου Ευγενίου πρέπει να ήταν καθολικό μονής. Ο ρυθμός του ανατολική βασιλική με τρούλο και χωρίς εξώστες. Η δυτική είσοδος του ναού πρέπει να είχε νάρθηκα μπροστά της, αλλά καταστράφηκε από τους Τούρκους και αφού φράχτηκε μετατράπηκε σε παράθυρο.
Η είσοδος στο ναό γινόταν από την βόρεια πλευρά. Στο ναό φυλάσσονταν, μέσα σε ασημένια λάρνακα, τα λείψανα του Αγίου Ευγενίου και των συναθλητών του, Κανίδιου, Ακύλα και Ουαλεριανού.
Ο ναός πανηγύριζε δύο φορές το χρόνο, 21 Ιανουαρίου, εορτή του μαρτυρίου του Αγίου και 24 Ιουνίου εορτή των γενεθλίων του.
Ο ναός ήταν ονομαστός όχι μόνο σ’ όλο τον Πόντο, αλλά και σ’ όλη την Ανατολή. Το πρώτο μισό του 11ου αι. ήρθε προσκυνητής στο ναό ο Αυτοκράτορας του Βυζαντίου Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος. Επίσης, στο ναό γίνονταν ενίοτε και επίσημες τελετές της αυτοκρατορικής αυλής, καθώς στέψεις και γάμοι αυτοκρατόρων. Ο Αλέξιος Γ΄ Κομνηνός στέφθηκε αυτοκράτορας στο ναό, αλλά νυμφεύθηκε και την Θοδώρα την Κατακουζηνή. Τόσο τα αυτοκρατορικά εμβλήματα των Κομνηνών, όσο και τα νομίσματα της Κομνήνιας αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας έφεραν την εικόνα του Αγίου Ευγενίου.
Σήμερα στο ναό δεν σώζεται καμία από τις ωραίες αγιογραφίες που τον κοσμούσαν. Σκεπάστηκαν με κονίαμα και με τουρκικές διακοσμήσεις, στο θόλο του τρούλου και παραπλεύρως αυτού.
Το λυπηρό πάντως είναι ότι σχεδόν έχουν καταστραφεί, «πιθανότατα από εργασίες συντήρησης», οι κεραμοπλαστικοί διάκοσμοι γύρω και κάτω από την σκεπή εξωτερικώς, καθώς και οι σταυροί, που βρίσκονταν στο γείσο είναι σπασμένοι και στοκαρισμένοι. Δυστυχώς, μόνο δύο σταυροί έχουν διασωθεί.
Τα συναισθήματα που γεμίζουν την ψυχή του προσκυνητή σήμερα είναι ποικίλα. Λαχτάρα, περηφάνια, λύπη, πόνο, αγωνία και συνάμα ελπίδα να κρατηθεί εις τους αιώνες ο ναός του πολιούχου της Τραπεζούντας των Κομνηνών.
Σήμερα, τα λείψανά του Αγίου Ευγενίου φυλάσσονται στη νέα Μητρόπολη του προσφυγικού ποντιακού ελληνισμού, στη Μητρόπολη Ν. Κρήνης και Καλαμαριάς και ένα εικονογραφημένο χειρόγραφο στο Βατοπέδι του Αγίου Όρους.
Ναός Παναγίας Χρυσοκέφαλου (Ortahisar-Fatih Buyuk Camii)
Έτσι ονομαζόταν ο μητροπολιτικός ναός Τραπεζούντας. Η Παναγία η Χρυσοκέφαλη θεωρείται η πιο παλιά εκκλησία της Τραπεζούντας, με κτήτορα τον βασιλιά της Καππαδοκίας και Τραπεζούντας Αννιβαλιανό, που ήταν γαμπρός του Μεγάλου Κωνσταντίνου.
Το 913-14 ήταν έδρα του Μητροπολίτη Τραπεζούντας. Ο ναός έφερε την ονομασία Χρυσοκέφαλος, από την εποχή του Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου (1042-55). Αρχικά ήταν περιτριγυρισμένος από διάφορα μοναστικά κτίσματα, όπου στη συνέχεια έγιναν καταστήματα και ξεκαθαρίστηκαν στη διάρκεια της ρωσικής κατοχής της Τραπεζούντας, το 1917. Επίσης είχε πολλά κτήματα στην περιοχή Χορτοκόπ’ της Ματσούκας και αρκετά έσοδα το χρόνο. Ο ναός ανανεώθηκε πλήρως τον 11ο με 12ο αιώνα, ενώ τον 13ο και 14ο αι. επεκτάθηκε με νέα κτίσματα.
Η Παναγία Χρυσοκέφαλος ήταν ο ναός όπου γίνονταν οι στέψεις, αλλά και οι επίσημες ταφές των Μεγάλων Κομνηνών. Ονομάστηκε χρυσοκέφαλος, λόγω των επιχρυσωμένων χάλκινων πλακών που κάλυπταν εξωτερικά τον τρούλο της. Ήταν μεγαλοπρεπής ναός, γεμάτος λάμψη με πλούσιες διακοσμήσεις.
Μετά το 1461 ο ναός μετετράπη σε τζαμί, με όνομα Ortahisar Fatih Buyuk Camii, δηλαδή το μεγάλο τζαμί του Πορθητή (Φατίχ) στο μέσο των τειχών.
Αμέσως και η περιουσία του Hrisokefal Manastery, όπως το έλεγαν, πέρασε στο βακούφι του σουλτάνου Φατίχ. Σήμερα η όψη του ναού έχει αλλάξει και δυστυχώς όλοι οι κεραμοπλαστικοί βυζαντινοί διάκοσμοι, είτε έχουν καταστραφεί είτε έχουν σοβατιστεί.
Ως τζαμί προσελκύει πολύ κόσμο.
Ναός της Αγίας Σοφίας (Aya Sofya Muzesi και τώρα Aya Sofya Camii)
Η Αγία Σοφία Τραπεζούντας είναι ένας ναός με εξέχουσα θέση τόσο ανάμεσα στα μνημεία της Τραπεζούντας και του Πόντου, όσο και ανάμεσα στα βυζαντινά μνημεία ευρύτερα.
Αναμφισβήτητα, αποτελεί ένα μνημείο συνυφασμένο, από την ίδρυσή του, με την τοπική αυτοκρατορική δυναστεία των Μεγάλων Κομνηνών. Ταυτόχρονα, ο τρόπος με τον οποίο συνδυάζονται τα επιμέρους στοιχεία της αρχιτεκτονικής διαμόρφωσης, της αγιογράφησης, της ψηφιδωτής και της γλυπτής διακόσμησής του, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ασυνήθιστος και ίσως μοναδικός. Αυτή η μοναδικότητα έγκειται κυρίως στη συνύπαρξη ετερόκλητων επιδράσεων, οι οποίες παραπέμπουν άλλοτε στη Δύση, σε σχέση πάντα με τη συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή που βρίσκεται, και άλλοτε στην Ανατολή.
Το κύριο χαρακτηριστικό της τοιχοδομίας του είναι οι πλατιές ζώνες από πελεκητές πέτρες, που διαδέχονταν στενότερες ζώνες σε κανονικά διαστήματα. Στο δυτικό τμήμα του ναού είναι ο νάρθηκας, θολωτό κτίσμα που έφτανε ως τα τόξα του κυρίως ναού. Πάνω από το νάρθηκα υπήρχε υπερώο που ήταν παρεκκλήσι και φαίνεται ότι ήταν μεταγενέστερο του κυρίως ναού.
Το παρεκκλήσι επικοινωνούσε με τον κυρίως ναό με ένα παράθυρο που είχε στο βάθος της αψίδας, που βρισκόταν στον ανατολικό τοίχο του. Εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες στόλιζαν το ναό καθώς κι ένα θαυμάσιο μωσαϊκό δάπεδο,
που το κέντρο του παρίστανε αετό που πιάνει λαγό κι έγινε σε ανάμνηση της μεγάλης νίκης του αυτοκράτορα Ανδρόνικου του Α΄ του Γιδού (1222-1235) εναντίον του Μελίκ, σουλτάνου του Ικονίου.
To 1860 ο Κρωμναίος εργολάβος Ελευθέριος Χατζημουράτ Βαφειάδης με τρόπο την απέσπασε και κρυφά τη μετέφερε στην Κρώμνη, όπου τοποθετήθηκε στην εκκλησία της ενορίας Μαντζάντων. Το 1924 μεταφέρθηκε στην Ελλάδα.
Οι Κρωμναίοι τη δώρισαν στην Εφορεία Βυζαντινών αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης και ήταν τοποθετημένη στο μουσείο Ροτόντα-ναός Αγίου Γεωργίου Θεσσαλονίκης, ενώ σήμερα βρίσκεται στο βυζαντινό μουσείο της πόλης.
Εκτός από το εσωτερικό του ναού και το εξωτερικό του ήταν διακοσμημένο με εντυπωσιακό τρόπο. Γι’ αυτό ο ναός της Αγίας Σοφίας Τραπεζούντας υπήρξε σημαντικό μνημείο αρχιτεκτονικής, γλυπτικής και ζωγραφικής. Δίπλα στο ναό υπήρχε ομώνυμο μοναστήρι, που χρησιμοποιούταν για την ταφή των λαϊκών. Λίγα λείψανα από τους τοίχους του τείχους του, σώζονταν πριν από την καταστροφή. Ο πύργος στα δυτικά του ναού φαίνεται ότι χτίστηκε γύρω στα 1427.
Στον πρώτο όροφο του πύργου αυτού υπήρχε μικρό παρεκκλήσι που τους τοίχους του τους στόλιζαν εικόνες μοναχών και επιτάφιες επιγραφές και το εσωτερικό του παρεκκλησίου ήταν στολισμένο με αξιόλογες τοιχογραφίες.
Ο ναός και το μοναστήρι ήταν αφιερωμένα στη Σοφία ή το λόγο του Θεού, δηλαδή στον Ιησού Χριστό, γι’ αυτό και το μοναστήρι ονομαζόταν και μονή του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και πανηγύριζε 6 Αυγούστου.
Σε τζαμί μετατράπηκε περί τα μέσα του 16ου αιώνα και κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη, αλλά και ως προσωρινό νοσοκομείο. Τις εργασίες αποκατάστασης του ναού ανέλαβαν το 1955 Βρετανοί αρχαιολόγοι, οι οποίοι αποκάλυψαν τις εκπληκτικές αγιογραφίες του 13ου αιώνα, που ανήκουν στη μεγάλη βυζαντινή τέχνη της πρώιμης Παλαιολόγειας αναγέννησης. Πενήντα πέντε βιβλικές σκηνές, που πάνω από 400 χρόνια έμεναν κρυμμένες κάτω από επίχρισμα ασβέστη, ήρθαν στο φως.
Ακόμη, τα γλυπτά που κοσμούν τα πρόπυλα του ναού συνθέτουν άλλο ένα μοναδικό καλλιτεχνικό σύνολο. Στη γλυπτή διακόσμηση της Αγίας Σοφίας συνυπάρχουν οι εικονογραφικές παραδόσεις της Συρίας και του Καυκάσου με μοτίβα και τεχνικές του ευρύτερου ανατολικού χώρου, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις δεν αποκλείεται να υπάρχει έμμεση κωνσταντινουπολίτικη επίδραση. Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα μαρτυρία που αφορά τις σχέσεις των διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων στην περιοχή, η οποία εμπλουτίζει τις γνώσεις μας για το ναό της Αγίας Σοφίας και ταυτόχρονα καταδεικνύει τον κεντρικό και πολυδιάστατο ρόλο της πόλης της Τραπεζούντας.
Η Αγία Σοφία λειτουργούσε από το 1961 ως μουσείο. Τον Ιούλιο του 2013, η δικαιοδοσία του ναού μεταβιβάστηκε με δικαστική απόφαση από το υπουργείο Τουρισμού στη Γενική Διεύθυνση Βακουφίων, το οποίο με τη σειρά του αποφάσισε την επαναλειτουργία του ως τζαμί, έπειτα περίπου από μισό αιώνα. Έτσι, σήμερα ο ναός είναι χωρισμένος στα δύο.
Ο κυρίως ναός έχει μετατραπεί σε τζαμί, όπου έχει καλυφθεί ο θόλος και το Άγιο Βήμα, ενώ τα κλίτη του ναού λειτουργούν ως μουσείο όπου μπορεί κάποιος να δει τις αγιογραφίες.
Το Επιμελητήριο, όμως, Αρχιτεκτόνων Τραπεζούντας ζητά η Αγία Σοφία να λειτουργεί μόνο ως μουσείο και οι επισκέπτες να μπορούν να βλέπουν τις αγιογραφίες και άλλα αριστουργήματα της ορθόδοξης εκκλησιαστικής τέχνης. Απ’ ότι φαίνεται το αίτημα των αρχιτεκτόνων δικαιώθηκε. Αναμένουμε να εφαρμοστεί.
Θωμαΐς Κιζιρίδου – pontosnews.gr