Μία από τις ομορφότερες, αλλά άγνωστες τοποθεσίες της Ηπείρου βρίσκεται στον νομό Ιωαννίνων και συγκεκριμένα στην περιοχή του Πωγωνίου. Απέχει περίπου 40 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα της Ηπείρου. Το όνομα της περιοχής με την οποία θα ασχοληθούμε σήμερα είναι «Άγιοι» αλλά ευρύτερα γνωστή έχει γίνει με την ονομασία «στους Αγιούς».
Πού βρίσκονται οι «Αγιοί»;
Στην εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ υπάρχει το εξής λήμμα: «Αγιοί: μία από τις παλαιότερες χριστιανικές σκήτες στον δρόμο από τα Ιωάννινα προς το Αργυρόκαστρο. Η σκήτη η οποία λειτουργούσε ως τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας αποτελείται από δύο διαμερίσματα που κοσμούνται από εξαίρετες τοιχογραφίες. Στην περιοχή της έγιναν πολλές μάχες κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο». Η αρχαιότατη αυτή σκήτη βρίσκεται δίπλα στον ποταμό Γορμό, παραπόταμο του Καλαμά.
Το αρχαίο όνομα του Γορμού ήταν Δώδων ενώ το σύγχρονο προέρχεται από ένα απότομο κομμάτι (γορμός=γκρεμός) του λεκανοπεδίου που διασχίζει. Μέχρι περίπου το 2000 η συγκοινωνία στην περιοχή διεξαγόταν από την παλιά γέφυρα «των Αγιών». Ένα πραγματικά εντυπωσιακό, καταπράσινο τοπίο μάγευε όσους περνούσαν από εκεί. Στη δεξιά πλευρά του δρόμου, μέσα σε απόκρημνα βράχια, βρίσκεται η απρόσιτη χριστιανική σκήτη. Τα τελευταία χρόνια κατασκευάστηκε πάνω από την παλιά γέφυρα, νέα σύγχρονη τσιμεντογέφυρα από την οποία διεξάγεται η κυκλοφορία των οχημάτων. Ωστόσο η πρόσβαση στην παλιά γέφυρα από την οποία σώζονται τα ακρόβαθρα και τα μεσόβαθρα και τη σκήτη των Αγιών είναι εφικτή.
Η σκήτη στους Αγιούς
Σύμφωνα με τον Σπύρο Στούπη («Πωγωνησιακά και Βησσανιώτικα»): «Αγιούς, στους=Των αγιών. Τοπωνύμιον. Ιστ. «Το γιοφύρι στους Αγιούς». Το όνομα προέρχεται από λαξευμένη σκήτη που υπήρχε εκεί σε πολύ παλιά χρόνια. Το εσωτερικό της αποτελείται από δύο διαμερίσματα διαστάσεων 4×4 και ύψους 3 μέτρων το ένα. Το δε άλλο 2×2 και 2 μέτρων ύψους. Η οροφή και τα εσωτερικά βραχώδη τοιχώματα, είναι διακοσμημένα με αγιογραφίες εξαιρετικής τέχνης σωζόμενες μέχρι σήμερα. Η ίδρυσις της σκήτης αυτής πιθανολογείται κατά τον 8ο αιώνα μ.Χ.
Λόγω τοποθεσίας δε και κατασκευής δεν εληστεύθη ποτέ… Στη θέση αυτή τοποθετεί ο Ζώτος Μολοσσός το Ώρειον το Μολοσσικόν ή Κάστρο της Ωριάς κατά τον Αντώνιον Γαζήν του οποίου τα ερείπια δείχνονται κοντά στα Δολιανά (σημ. απέχουν περίπου πέντε χιλιόμετρα από τους Αγιούς).
Για το μοναστήρι ή σκήτη των Αγιών γράφει ο Ιωάννης Λαμπρίδης το 1886: «εν τω μέσω του ύψους του αριστερού αποτόμου βουνού παρά την γέφυραν υπάρχει κοίλωμα τι 40-50 ποδών (13-17 μέτρα περίπου) υπέρ την επιφάνειαν του ύδατος και εκτάσεως δωματίου μικρού φέροντος ζωηράς αγιογραφίας εις τας παρειάς αυτού. Ασκητήριον δε ή παρεκκλήσιον ην (υπήρχε, ήταν) ποτέ (άλλοτε) ενταύθα».
Ο Παύλος Παπανότης γράφει: «Το μοναστήρι είχε χτιστεί σε κοίλωμα ενός απότομου βουνού που βρίσκεται πάνω από τον Γορμό ποταμό στην περιοχή των Κάτω Ραβενίων. Η είσοδος του απείχε από την κοίτη του ποταμού πάνω από δεκαπέντε μέτρα. Σε όλο τον βράχο από την είσοδο της μονής ως την επιφάνεια του Γορμού ήταν ζωγραφισμένες διάφορες εικόνες αγίων (γι’ αυτό το μοναστήρι ονομάστηκε «των Αγιών»). Ο αρχαιολόγος Ο. Πάλλας χρονολόγησε τις αγιογραφίες αυτές από τον 14ο αιώνα.
Από τους Αγιούς πέρασε στις 6 Ιουνίου 1809 ο Άγγλος περιηγητής W. Leake και γράφει: «Πάνω σ’ έναν από τους απότομους βράχους 40-50 πόδια από την κοίτη βλέπει κανείς αγιογραφίες όπως εκείνες στις ελληνικές εκκλησίες και μερικές ενδείξεις ενός κτιρίου που ήταν προσκολλημένο σ’ αυτό το μέρος του βράχου ίσως ένα ασκητήριο». Από όσα γράφει ο Leake συμπεραίνουμε ότι το 1809 δεν υπήρχε μονή.
Στα «Πωγωνιακά Χρονικά», Τόμος 2, ο Κων. Χρ. Κωστούλας παραθέτει στοιχεία από επιστολόχαρτο του μεγαλέμπορου Παναγιώτη Κυρούση από την Πωγωνιανή (Βοστίνα) Πωγωνίου γραμένα γύρω στο 1918. Σε αυτό διαβάζουμε και τα εξής: «εν τω μέσω του Σπηλαίου τούτου υπάρχει Μοναστήριον προ πολλών αιώνων, η είσοδος του μοναστηρίου απέχει από μεν την επιφάνειαν της γης υπέρ τα δέκα πέντε μέτρα και άλλα είκοσι πέντε μέτρα μέχρι της κορυφής του σπηλαίου.
Κάτωθεν της εισόδου του Μοναστηρίου όλο το Σπήλαιον μέχρι της επιφανείας της γης είναι ζωγραφισμένες διάφορες εικόνες αγίων τας οποίας ο περιηγητής νομίζει ότι εξωγραφήθησαν προ δέκα ετών αν και υπάρχουν και άνω της εισόδου, αυτές δεν διακρίνονται ένεκα της απόστασης του ύψους. Εντός δε του Σπηλαίου ουδείς εκ των περιηγητών ηδυνήθη να ανακαλύψει τι εμπεριέχεται και τι χωρητικότητα είχε το Μοναστήριον και πόσοι ασκητές και καλόγεροι εκατοίκον εντός και πόθεν εισέρχοντο και εξέρχοντο.
Βλέπω μόνον την διατήρηση δυο ξύλων άτινα (τα οποία) σώζονται ως λείψανα εκτός σπηλαίου κειμένων και εξ αυτού εικάζομεν είχαν σχηματίσει δρομίσκον στο επάνω μέρος του λόφου φθάσαντες δε εις το σπήλαιον τις οίδε διατίνος μαγγάνου και ετρύπων το σπήλαιον εις ο επερνούσαν. Πολλούς φθάσαντες μέχρι της οπής εκεί φαίνεται θα εσχημάτισαν γέφυραν την οποίαν άνοιγον και έκλεινον και τούτο εικάζεται από το εξής τραγούδιον ότι το μοναστήριον ήταν απόρθητον (θα αναφερθούμε σ’ αυτό στη συνέχεια). (Σημ: οι μόνες αλλαγές που κάναμε στο κείμενο ήταν ορθογραφικές).
Ο Κυρούσης προσπάθησε από μία τρύπα του σπηλαίου μπροστά από το μοναστήρι να δει το εσωτερικό του: «… ουδέν διακρίναμε εις το εσωτερικόν του Μοναστηρίου, ειμί ένα χάος σκότους». Σε ένα πύργο είχε κατασκευαστεί μπροστά στο σπήλαιο και παρέμεινε εκεί για τρεις μήνες, ανέβηκαν διάφοροι περιηγητές οι οποίοι όμως δεν μπόρεσαν να ανακαλύψουν κάτι όπως γράφει ο Π. Κυρούσης. Ο Λεωνίδας Κουτσουμπίνας συμφωνεί με όσα γράφει ο Σπύρος Στούπης και προσθέτει ότι το δεύτερο «δωμάτιο» της σκήτης ήταν πιθανόν το Άγιο Βήμα της. Τέλος, ο Χριστόφορος Σκύβαλος ανέφερε την πληροφορία που δεν τεκμηριώνεται όμως από ιστορικές πηγές ότι «στο μοναστήρι στον παλαιόν καιρόν, ως λέγουν, ανήρχοντο δια τινός υψηλού πλατάνου ο οποίος είχε το ίδιον ύψος. Επί Τουρκοκρατίας όμως το δέντρο εκάη και η μονή έμεινεν απομονωμένη. Ουδείς δεν ημπόρει να ανέλθει επ’ αυτής».
Αυτά είναι όσα στοιχεία μπορέσαμε να συγκεντρώσουμε για τη μονή ή σκήτη των Αγιών. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό το πώς κατάφερναν οι ασκητές να ανέβουν σ’ αυτή και πώς επιβίωναν εκεί. Βέβαια σε ολόκληρη την Ελλάδα υπάρχουν μοναστήρια σε δύσβατα μέρη. Ας μην ξεχνάμε και τους στυλίτες, μοναχούς οι οποίοι ασκήτευαν επάνω σ’ έναν στύλο…
Θεωρούμε ότι η περαιτέρω εξερεύνηση της σκήτης ή μονής των Αγιών θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον και θα έφερνε στην επιφάνεια καινούρια στοιχεία.
Το γεφύρι των Αγιών και η σχέση του με τον παππού του Ανδρέα Γ. Παπανδρέου
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει όμως και η γέφυρα του ποταμού Γορμού στους Αγιούς. Όπως γράφει το petrinagefiria.com «εξυπηρετούσε το μεγάλο ντερβένι Ιωάννινα-Άγιοι Σαράντα». Η οθωμανική διοίκηση ξεκίνησε το 1869 την κατασκευή του δρόμου από Ιωάννινα προς Άγιους Σαράντα.
«Ήρξατο μετά μεγίστης δραστηριότητος η ισοπέδωσις και κατασκευή της οδού της αγούσης από του λιμένος των Αγίων Σαράντα της Διοικήσεως Αργυροκάστρου μέχρις Ιωαννίνων. Την κατασκευή του δρόμου επιβλέπει ο αρχιμηχανικός του βιλαετίου κ. Χολς» (εφημερίδα «Γιαν-Για-Ιωάννινα», φ. 56/25/6/1869).
Γύρω στο 1871-1873 ανέλαβε αρχιμηχανικός του βιλαετίου Ζίγκμουντ Μινέικο (1840-1925) ο οποίος ήρθε διωκόμενος στην Ελλάδα. Το 1880 παντρεύτηκε την Περσεφόνη Μάναρη με την οποία απέκτησαν τρεις γιους και έξι κόρες. Μια από τις κόρες του ήταν η Σοφία Μινέικο που από τον γάμο της με τον Γεώργιο Παπανδρέου απέκτησε τον Ανδρέα Γ. Παπανδρέου (1919-1996), ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ και πρωθυπουργού για δέκα και πλέον χρόνια της χώρας μας.
Ο Μινέικο επέβλεψε το 1873 την κατασκευή ξύλινης ή σιδηροκατασκευής με ξύλινα πάτερα, γέφυρα στους Αγιούς. Η γέφυρα αυτή παρασύρθηκε από τα νερά του Γορμού το 1882. Στην κατασκευή της γέφυρας μεγάλη συμβολή είχαν οι κάτοικοι των γύρω χωριών οι οποίοι «προσήνεγκον και μετεκόμισαν (ενν. τα υλικά) μετ’ αξιεπαίνου ζήλου εις το μέρος εν ω ανεγείρετο (η γέφυρα) οι κάτοικοι των πλησιόχωρων χωρίων». Μετά την καταστροφή της γέφυρας το 1885 κατασκευάστηκε πέτρινη τετράτοξη γέφυρα με τέσσερα βοηθητικά τόξα. Αρχιμάστορες της κατασκευής της ήταν ο Γεώργιος Γκάσιος από την Καστάνιανη Κονίτσης και οι Μάρκος Δημάρατος και Αντώνιος Λίντας από τη Βούρμπιανη Κονίτσης. Εγγυητής-εργολάβος της κατασκευής της γέφυρας ήταν ο Π. Κυρούσης από την Πωγωνιανή.
Η γέφυρα ανατινάχθηκε στις 28-29 Οκτωβρίου 1940 από τον Ελληνικό Στρατό και τη σύμπτυξή του. Οι Ιταλοί την επισκεύασαν πρόχειρα για να περάσουν όμως οι ελληνικές δυνάμεις με τη βοήθεια των κατοίκων της περιοχής την επισκεύασαν οριστικά. Τον Ιούλιο του 1943 συμμαχικές δυνάμεις με τη βοήθεια ελληνικών αντιστασιακών οργανώσεων την ανατίναξαν εκ νέου στο σημείο που είχε επισκευαστεί. Και πάλι οι κάτοικοι της περιοχής την επισκεύασαν,όμως στις 27/11/1947 κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου ο Δημοκρατικός Στρατός την ανατίναξε οριστικά από τα θεμέλια. Η γέφυρα που κατασκευάστηκε στη συνέχεια όπως αναφέραμε και στην αρχή του άρθρου, χρησιμοποιήθηκε ως το 2001 οπότε και δόθηκε στην κυκλοφορία η νέα που παρακάμπτει τα σημεία απ’ όπου περνούσε η παλιά.
Πάντως η πρόσβαση στη μαγευτική τοποθεσία των Αγιών είναι εφικτή. Όσοι επισκεφθούν ενόψει Πάσχα την περιοχή των Ιωαννίνων, θα συνιστούσαμε ανεπιφύλακτα να επισκεφθούν τους Αγιούς και είμαστε σίγουροι ότι θα γοητευτούν!
Ο Ντελήπαπας
Ένα από τα δημοφιλέστερα δημοτικά τραγούδια της Ηπείρου και της Θεσσαλίας είναι ο «Ντελήπαπας» (<τουρκ. Deli «τρελός»+ «παπάς». Σε μία από τις αρκετές παραλλαγές του υπάρχουν οι εξής στίχοι:
«Κούγω τον άνεμο κι αχάει, τον ‘κούγω και μαλώνει
Ντελή παπά λεβέντη. Με τα βουνά εμάλωνε, με τα βουνά μαλώνει:
– Εσείς βουνά των Γρεβενών και πεύκα του Μετσόβου,
εσείς καλά τον ξέρετε, αυτόν τον παπα-Γιώργη.
…Όλα τα Κάστρα πάτησε κι όλα τα μοναστήρια
Το Μοναστήρι στους Αγιούς δε μπορ’ να το πατήσει
Τροΰρω ’ύρω το ’φερε και σκάλα δεν του βρίσκει
«Ανάθεμα ποιος το ‘φκιανε και πόρτα δεν αφήκε…»
Το τραγούδι είναι γραμμένο σε κλίμακα πεντατονική μινόρε και αναφέρεται πιθανότατα στη δράση του παπα-Γιώργη, περίφημου κλεφταρματολού από τα Γρεβενά που έδρασε στις πολεμικές επιχειρήσεις σε Ήπειρο-Θεσσαλία το 1854. Λόγω του ριψοκίνδυνου χαρακτήρα του, οι Τούρκοι τον ονόμασαν Ντελήπαπα. Πιθανότατα αυτός δεν έδρασε στην περιοχή του Πωγωνίου. Η αρχική παραλλαγή του τραγουδιού ανέφερε «το μοναστήρι των Σταγών (Καλαμπάκας)» πιθανότατα τη Μονή Βαρλαάμ. Όταν το τραγούδι «έφτασε» στο Πωγώνι, «το μοναστήρι των Σταγών» έγινε «το μοναστήρι στους Αγιούς». Το τραγούδι «Ο Ντελήπαπας» χορεύεται σήμερα ιδιαίτερα στις περιοχές του Πωγωνίου και του Μετσόβου, στον νομό Ιωαννίνων, αλλά και στη δυτική, κυρίως Θεσσαλία.
Πηγές:
• Παύλος, Παπανότης, «Ηπειρωτικά τραγούδια με ιστορία», Εκδόσεις «το ανώνυμο βιβλίο 2016»
• ΣΠΥΡΟΥ ΣΤΟΥΠΗ, «ΠΩΓΩΝΗΣΙΑΚΑ ΚΑΙ ΒΗΣΣΑΝΙΩΤΙΚΑ», Δεύτερη έκδοση, Εκδόσεις Δωδώνη 2003
• Κων. Χρ. Κωστούλα: «Το γιοφύρι και το Μοναστήρι στους Αγιούς», στα «Πωγωνιακά Χρονικά», ΤΟΜΟΣ 2, Ιωάννινα 1996
• Ευχαριστούμε θερμά τον κλαρινίστα Γιάννη Ζιάκο, έναν από τους σημαντικότερους της νέας γενιάς για την πολύτιμη βοήθειά του.
