Οι Απόκριες είναι γιορτή με μεγάλη ιστορία. Έχοντας τις ρίζες τους στην Αρχαία Ελλάδα και τη λατρεία του Διονύσου, διαδόθηκε και σήμερα αποτελεί ένα πραγματικό ψηφιδωτό ιστορίας και λαογραφίας του παρελθόντος. Τα ήθη και τα έθιμα σε κάθε γωνιά της Ελλάδας το μαρτυρούν. Παραδοσιακά αποκριάτικα έθιμα αναβιώνουν σε πολλά μέρη της Στερεάς Ελλάδας. Ένα πραγματικό ψηφιδωτό ιστορίας και λαογραφίας του παρελθόντος ζωντανεύει ξανά. Οι μύθοι και οι θρύλοι, αυτές τις μέρες, έρχονται στο προσκήνιο μέσα από τον χορό, το γλέντι και το τραγούδι….
Αποκριά στην Στερεά Ελλάδα
Η Χάρμαινα της Αμφισσας
Το τελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς αναβιώνει στην Άμφισσα ο θρύλος του «στοιχειού». Από τη συνοικία Χάρμαινα, όπου βρίσκονται τα παλιά Ταμπάκικα, και τα σκαλιά του Άι Νικόλα, κατεβαίνει το «στοιχειό» και μαζί ακολουθούν εκατοντάδες μεταμφιεσμένοι. Οι θρύλοι για τα «στοιχειά» είχαν μεγάλη διάδοση στην περιοχή. Λέγεται πως αποτελούν ψυχές σκοτωμένων ανθρώπων ή ζώων που τριγυρίζουν στην περιοχή. Το σπουδαιότερο από αυτά που είναι συνδεδεμένο με την παράδοση, είναι το «στοιχειό της Χάρμαινας». Αυτό αγαπούσε και προστάτευε τους Ταμπάκηδες, τους βυρσοδέψες, των οποίων η δουλειά, τους ανάγκαζε να βρίσκονται στη Βρύση νύχτα – μέρα.
Πολλοί ορκίστηκαν ότι είδαν το «στοιχειό» να τριγυρίζει τη νύχτα σε όλη τη συνοικία, να καταλήγει στην πηγή του νερού και να χάνεται. Ακόμα, οι πιο παλαιοί διηγούνται πως το «στοιχειό της Χάρμαινας» έβγαινε κάθε Σάββατο βράδυ, κατέβαινε από της «Κολοκυθούς το Ρέμα» και γύριζε στους δρόμους, μουγκρίζοντας και σέρνοντας αλυσίδες. Ο θρύλος του «στοιχειού» αναβιώνει το τελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς στην Άμφισσα. Στο μεγάλο ιστορικό καφενείο της πόλης γίνονται συζητήσεις σατυρικού περιεχομένου για τους θρύλους και τα «στοιχειά».
Αλευρομουτζουρώματα στο Γαλαξίδι
Όταν ανοίξει το Τριώδιο, όλοι σχεδόν οι κάτοικοι του Γαλαξιδίου, κυκλοφορούν μεταμφιεσμένοι με αποκριάτικα κοστούμια, στους δρόμους και στα καταστήματα. Ένα από τα καθιερωμένα έθιμα της πόλης είναι την Καθαρή Δευτέρα, το άναμμα φωτιών σε πλατείες και δρόμους, με μουσική, φαγητό, χορό και γλέντι.
Στο Γαλαξίδι, την Καθαρή Δευτέρα, δεν παίζουν με σερπαντίνες και χαρτοπόλεμο, αλλά παίζουν «αλευροπόλεμο». Αυτό το έθιμο διατηρείται από το 1801. Εκείνα τα χρόνια, παρόλο που το Γαλαξίδι τελούσε υπό τουρκική κατοχή, όλοι οι κάτοικοι περίμεναν τις Απόκριες για να διασκεδάσουν και να χορέψουν σε κύκλους. Ένας κύκλος για τις γυναίκες, ένας για τους άνδρες. Φορούσαν μάσκες ή απλά έβαφαν τα πρόσωπά τους με κάρβουνο. Στη συνέχεια προστέθηκε το αλεύρι, το λουλάκι, το βερνίκι των παπουτσιών και η ώχρα. Στο μουντζούρωμα συμμετέχουν όλοι, ανεξαιρέτως ηλικίας.
Βλάχικος Γάμος στη Θήβα
Κάθε Καθαρή Δευτέρα γίνεται αναπαράσταση του Βλάχικου Γάμου. Είναι ένα έθιμο που φθάνει στις ημέρες μας περίπου από το 1830, μετά την απελευθέρωση των ορεινών περιοχών. Οι Βλάχοι, (οι τσοπάνηδες) από τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Ρούμελη, εγκατέλειψαν τότε την άγονη γη τους και βρήκαν γόνιμο έδαφος νοτιότερα. Το θέαμα είναι έξοχο, η γαμήλια πομπή πολύχρωμη, η μουσική που τη συνοδεύει (πίπιζες, νταούλια κ.ά.) εξαιρετικά ζωντανή.
Το γαϊτανάκι της Λιβαδειάς
Το γαϊτανάκι αποτελεί παράδοση για την πόλη της Λιβαδειάς και γιορτάζεται την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς. Οι κάτοικοι της πόλης προετοιμάζουν το γαϊτανάκι, φτιάχνοντας άρματα. Την Κυριακή της Αποκριάς, μασκαράδες παρελαύνουν προς την κεντρική πλατεία, όπου πλέκονται τα γαϊτανάκια, και παρουσιάζονται αποκριάτικα σκετς, τραγούδια και παντομίμες από τους μασκαράδες. Στη συνέχεια ακολουθεί γλέντι με λαϊκά τραγούδια και χορούς.
Ο «γέρος» και η «κοπέλα» στην Σκύρο
Με την αρχή του Τριωδίου και κάθε Σαββατοκύριακο των ημερών της Αποκριάς, το έθιμο του νησιού θέλει τον «γέρο» και την «κοπέλα» να βγαίνουν στους δρόμους και να δίνουν μία ξεχωριστή εικόνα των ημερών. Ο «γέρος» φοράει μία χοντρή μαύρη κάπα, άσπρη υφαντή βράκα και έχει στη μέση του 2-3 σειρές κουδούνια, το βάρος των οποίων μπορεί να φτάσει και τα 50 κιλά. Το πρόσωπο του καλύπτεται από προβιά μικρού κατσικιού και περπατώντας με χορευτικό ρυθμό, καταφέρνει να ηχούν μελωδικά τα κουδούνια που φοράει.
Η «κοπέλα», δηλαδή η ντάμα του «γέρου» είναι ντυμένη με παραδοσιακά σκυριανά ρούχα, με κυρίαρχο χρώμα το άσπρο σε πλήρη αντίθεση με το μαύρο χρώμα του «γέρου», έχοντας κι αυτή καλυμμένο το πρόσωπό της. Χορεύει γύρω από τον «γέρο», καθώς αυτός βαδίζει, ανοίγοντας του δρόμο ή προσπαθώντας να τον βοηθήσει και να τον ξεκουράσει. Οι ικανότεροι από τους «γέρους» μάλιστα, αφήνουν για λίγο τους δρόμους της αγοράς, όπου συγκεντρώνεται ο κόσμος και ανεβαίνουν στο Κάστρο του νησιού. Εκεί θα χτυπήσουν τις καμπάνες στο Μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου. Τότε η «κοπέλα», την ώρα που ο «γέρος» θα σταματήσει να πάρει μια ανάσα, θα του τραγουδήσει σκυριανό τραγούδι, παινεύοντας τον για τις αξίες και τις χαρές του.
Το δίδυμο αυτής της σκυριανής αποκριάς συνοδεύει πολλές φορές και ο «φράγκος». Αυτός ο μασκαράς, ντυμένος με παραδοσιακά ρούχα του νησιού αλλά και παντελόνι, σατιρίζει τους σκυριανούς εκείνους που έβγαλαν τις βράκες και φόρεσαν παντελόνια (φράγκικα). Η προέλευση του εθίμου αυτού χάνεται στα χρόνια και πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι υπάρχουν στοιχεία και ρίζες διονυσιακών τελετών και θεωρούν τις εκδηλώσεις αυτές κατάλοιπα τέτοιων εορτών. Οι γεροντότεροι στο νησί αναφέρουν ότι ο «γέρος» και η «κοπέλα» έρχονται κάθε χρόνο να θυμίσουν στους σκυριανούς κάποια θεομηνία που κατέστρεψε όλα τα ζώα του νησιού και για το λόγο αυτό ο τσοπάνης ζώστηκε τα κουδούνια των ζώων και ήρθε στο χωριό να ειδοποιήσει τους υπόλοιπους.
Το έθιμο της «τράτας»
Μία άλλη εκδήλωση της σκυριανής αποκριάς είναι η «τράτα» που είναι αναπαράσταση ναυτικής ζωής, όπου ψαράδες στην πλειοψηφία τους, σατιρίζουν έμμετρα καταστάσεις και γεγονότα που αφορούν την κοινωνική ζωή στην Ελλάδα, γενικότερα. Με τα σατυρικά αυτά ποιήματα, αλλά και με την αμφίεσή τους, καταφέρνουν να προκαλούν την ευθυμία των θεατών της παράστασης αυτής που κορυφώνεται την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς. Την Καθαρή Δευτέρα, σχεδόν όλοι οι Σκυριανοί με παραδοσιακές τοπικές στολές, κατεβαίνουν στην πλατεία του χωριού και χορεύουν και τραγουδούν σκυριανά τραγούδια.
«Χέι» και «Κοντοσούβλι γίγας» στην Αμφίκλεια
Οι Απόκριες στην Αμφίκλεια μυρίζουν παράδοση και κοντοσούβλι. Το προτελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς, η κάθε γειτονιά ανάβει τη δική της φωτιά, ενώ οι κουδουνοφόροι ξορκίζουν το κακό για να έρθει η Άνοιξη χωρίς εμπόδια. Το τριήμερο της Καθαρής Δευτέρας, οι εκδηλώσεις κορυφώνονται, με το παραδοσιακό άναμμα της φωτιάς (Χέι), τόσο στις γειτονιές του χωριού όσο και στο μεγάλο Χέϊ, στην πάνω Πλατεία του χωριού, με χορούς κουδουνοφόρων μασκαράδων, με τύμπανα και πνευστά.
Την Κυριακή (της Τυρινής) παρασκευάζεται από το πρωί ένα κοντοσούβλι γίγας, μήκους 120 μέτρων, το οποίο δίνει τον τόνο, τη μυρωδιά και τη γεύση που μόνο στη Ρούμελη γνωρίζουν να δίνουν. Την Καθαρή Δευτέρα το πέταγμα του Χαρταετού συνοδεύεται από παραδοσιακή μουσική, φασολάδα, σαρακοστιανά και άφθονο κρασί, στην Κάτω Πλατεία της Αμφίκλειας.
Ο χορός της «γκαμήλας» και η παρέλαση αρμάτων στη Λαμία
Η στολισμένη με επιμέλεια «γκαμήλα» δίνει τον τόνο στο καρναβάλι της Λαμίας. Κατασκευασμένη με διάφορα υλικά, αλλά στολισμένη με υφαντά, την κουβαλούν δυο άνθρωποι που εναλλάσσονται συνεχώς. Ξεκινά από την αρχαιότερη συνοικία της πόλης, τους Αγίους Θεοδώρους, όπου προετοιμάζεται με επιμέλεια και το τριήμερο τη Αποκριάς δίνει το δικό της τόνο στους δρόμους και το εμπορικό κέντρο της Λαμίας, ακολουθούμενη από μουσικές και χορούς. Την Κυριακή της Αποκριάς, προηγείται της παρέλασης αρμάτων στους κεντρικούς δρόμους της πόλης. Επιστρέφει την Καθαρή Δευτέρα στα Κούλουμα της συνοικίας των Αγίων Θεοδώρων, όπου, μετά τον παραδοσιακό της χορό, καταλήγει ο «πρωτοχορευτής» με ιδιαίτερο τρόπο να την… «θυσιάσει», κλείνοντας με αυτό τον τρόπο τον αποκριάτικο κύκλο της.
Την Κυριακή της Αποκριάς, στην πόλη της Λαμίας, έχει καθιερωθεί η παρέλαση αρμάτων με επίκαιρα χιουμοριστικά θέματα και μαζί τους μεγάλη συμμετοχή καρναβαλιστών. Στο μεσοδιάστημα εξελίσσονται διάφορα δρώμενα όπως το κυνήγι του κρυμμένου θησαυρού, στα οποία μετέχουν μικροί και μεγάλοι. Την Καθαρή Δευτέρα, στα περισσότερα δημοτικά διαμερίσματα κυριαρχούν τα κούλουμα με δωρεάν φασολάδα και πέταγμα χαρταετού.
Νεομαγνησιώτικος γάμος
Στη συνοικία της Νέας Μαγνησίας της Λαμίας, μετά το 1929 οι Μικρασιάτες πρόσφυγες συναντώνται με τους Ρουμελιώτες και δημιουργείται μια νέα πραγματικότητα.
Ο Νεομαγνησιώτικος γάμος, κάθε Καθαρή Δευτέρα, περιγράφει όμορφα, μέσα από φανταστικούς και εύθυμους, ως επί το πλείστον, διαλόγους, αυτήν την νέα πραγματικότητα. Περιγράφει δηλαδή την αρνητική αρχικά υποδοχή των Μικρασιατών από τους ντόπιους, τους γάμους Μικρασιατών και ντόπιων, το μπόλιασμα και την συμπόρευση τους. Σε κάποιες σκηνές βέβαια κάνει ένα γρήγορο πέρασμα στην σύγχρονη πραγματικότητα, με πολιτική σάτιρα.
Η χρονική περίοδος στην οποία αναφέρεται το σενάριο του Γάμου, είναι η δεύτερη δεκαετία από την Μικρασιατική τραγωδία. Οι ενδυμασίες που χρησιμοποιούνται, όμως, δεν ανταποκρίνονται σε αυτήν την περίοδο, είναι παραδοσιακές ενδυμασίες (για Ρουμελιώτες και Μικρασιάτες), συμβολικά, για να τονιστεί η διαφορετικότητα.
Πηγές άντλησης στοιχείων αποτελεί η ζώσα παράδοση και οι περιγραφές των ντόπιων Μικρασιατών και Ρουμελιωτών για να κτιστεί η παράσταση του Νέο Μαγνησιώτικου Γάμου που έχει καθιερωθεί πλέον σαν το κατεξοχήν αποκριάτικο δρώμενο της περιοχής που κάθε χρόνο αλλάζει για να συγκινεί όλο και περισσότερο.
