Νικητές και χαμένοι στα Βαλκάνια από την εκλογή Τραμπ

Η Πρίστινα, η πρωτεύουσα του Κοσόβου, είναι από τα λίγα μέρη στον κόσμο που διαθέτουν άγαλμα του Μπιλ Κλίντον! Το συγκεκριμένο μνημείο απεικονίζει τον πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ ολόσωμο να σηκώνει το χέρι του σε μια στάση που σκοπό είχε να συμβολίσει την ηγεσία, αλλά για πολλούς μοιάζει μάλλον σαν να καλεί για… ταξί. Ο Κλίντον εκτιμάται ιδιαίτερα από τους αλβανικής εθνικότητας Κοσοβάρους για τον ρόλο του στον πόλεμο που θεωρούν ότι «απελευθέρωσε» την περιοχή τους από τη σερβική κυριαρχία, εγκαθίδρυσε το 1999 ένα προτεκτοράτο υπό τη διοίκηση των Ηνωμένων Εθνών και οδήγησε στην ανεξαρτησία το 2008.

Όμως η κληρονομιά της εποχής Κλίντον στα Βαλκάνια έχει αρχίσει να ξεθωριάζει εδώ κι αρκετά χρόνια, όπως και το χρυσαφένιο λούστρο στο άγαλμα στην Πρίστινα. Όπως ο Κλίντον διαμόρφωσε τα δυτικά Βαλκάνια μέσα από τις αιματηρές συγκρούσεις της δεκαετίας του 1990, έτσι κι αυτοί οι πόλεμοι ουσιαστικά διαμόρφωσαν τις απόψεις περί εξωτερικής πολιτικής τόσο του Μπιλ Κλίντον όσο και της Χίλαρι Κλίντον.

Ο παρεμβατισμός που ευαγγελιζόταν η Χίλαρι, εφόσον εκλεγόταν πρόεδρος των ΗΠΑ, σφυρηλατήθηκε από τις δράσεις της αμερικανικής πολιτικής σε Βοσνία και Κόσοβο. Οι βαλκανικές χώρες υπολόγιζαν ότι η Κλίντον θα συνέχιζε στο ίδιο μοτίβο τάξης πραγμάτων σε ενδεχόμενη νίκη της. Η ήττα της και η νίκη του Ντόναλντ Τραμπ, όμως, προμηνύουν δυσκολίες για το Κόσοβο και αβεβαιότητα, αφού οι ισορροπίες παραμένουν λεπτές για τα – πάντα εύφλεκτα – Βαλκάνια. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα νέο παζλ στην περιοχή:

Η κυβέρνηση του Μαυροβουνίου, εξάλλου, κατηγόρησε Ρώσους και Σέρβους εθνικιστές για συνωμοσία με σκοπό τη δολοφονία του απερχόμενου πρωθυπουργού Μίλο Τζουγκάνοβιτς στις 16 Οκτωβρίου, την ημέρα των εκλογών. Σύμφωνα με την κυβέρνηση του Μαυροβουνίου, ο στόχος ήταν να σταματήσει η ένταξη της χώρας στο ΝΑΤΟ, η οποία έχει σχεδόν ολοκληρωθεί. Κάποιοι άλλοι θεωρούν ότι η πλευρά Τζουγκάνοβιτς επινόησε την όλη ιστορία για να κερδίσει ψήφους.

Οι μουσουλμάνοι της περιοχής, θορυβημένοι από τις διαθέσεις της Ρωσίας, αρχίζουν να κοιτάζουν για συμμαχίες προς την πλευρά της Τουρκίας και του Ερντογάν. Στις 14 Νοεμβρίου, ο νέος Τούρκος πρέσβης στη Βοσνία έδωσε μια ομιλία με έμφαση στην «κοινή ιστορία των δύο λαών μας».

Όμως όσοι ποντάρουν στο ότι η αλλαγή καθεστώτος στις ΗΠΑ θα τους επιτρέψει να αλλάξουν την ισορροπία δυνάμεων που προέκυψε με αιματοχυσίες μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας τη δεκαετία του 1990 μπορεί να απογοητευτούν ξανά. Οι Σέρβοι εθνικιστές ήλπιζαν ότι ο Τζορτζ Μπους, διάδοχος του Κλίντον, θα τους βοηθούσε να αντιστρέψουν κάποιες από τις απώλειές τους στους πολέμους των Βαλκανίων. Αντ’ αυτού το Κόσοβο ανακήρυξε την ανεξαρτησία του με την πλήρη υποστήριξη της Αμερικής στη διάρκεια της θητείας Μπους.

Διπλωμάτες στην περιοχή εκτιμούν ότι το αποτέλεσμα μιας «φιλίας», με έμπρακτη συμμαχία σε γεωπολιτικά ζητήματα, Τραμπ – Πούτιν θα έχει τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που ελπίζουν και περιμένουν οι Σέρβοι σήμερα.

Ο βασικός λόγος για τις παρεμβάσεις του Πούτιν στα Βαλκάνια ήταν να αντεπιτεθεί στις δυτικές χώρες για την υποστήριξη στις κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας και τη βοήθεια στην Ουκρανία. Με τον Τραμπ στον Λευκό Οίκο ίσως να έχει πολύ λιγότερους λόγους να ανταποδώσει, με συνέπεια η Μόσχα να χάσει το ενδιαφέρον της για την περιοχή.

Άλλοι θεωρούν ότι ο ρόλος που αποδίδεται στους διάφορους outsiders ίσως είναι υπερβολικός. Βούλγαροι αλλά και άλλοι Βαλκάνιοι πολιτικοί μπορεί να εκμεταλλεύονται δίκτυα που εκτείνονται έως τη Ρωσία ως πηγές επιρροής και χρημάτων, κυρίως στις μπίζνες της ενέργειας. Αλλά οι αποφάσεις που λαμβάνουν έχουν γνώμονα τα δικά τους συμφέροντα και όχι των έξω, δηλαδή της Ρωσίας.

Ήδη σχηματίζεται ένα παζλ στα Βαλκάνια όπου κάποιοι θα παίζουν το φιλορωσικό και άλλοι τα φιλοτουρκικό χαρτί, όμως και στις δυο περιπτώσεις θα πρόκειται κατ’ ουσίαν για αντιπερισπασμό των χωρών από τα βασικά τους προβλήματα, όπως η μείωση της ανεργίας, η βελτίωση των δομών υγείας, βασικά θέματα διακυβέρνησης και δημοκρατίας κ.λπ. Τα πράγματα γίνονται ακόμη χειρότερα λόγω της πολύ αργής προόδου των βαλκανικών χωρών στην προσπάθεια ένταξής τους στην Ε.Ε.

Στην ετήσια αναφορά της για τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων που δεν έχουν ακόμη ενταχθεί η Κομισιόν τονίζει ότι καμιά από αυτές δεν έχει κάνει αξιόλογη πρόοδο ως προς την τήρηση των ευρωπαϊκών στάνταρ για συμμετοχή στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα Σκόπια, μάλιστα, κάνουν βήματα προς τα πίσω.

Στο μεταξύ οι πληθυσμοί στα βαλκανικά κράτη συρρικνώνονται. Όσοι μπορούν, κυρίως οι νέοι, μεταναστεύουν προς πιο πλούσιες ευρωπαϊκές χώρες με καλύτερες προοπτικές. Όσοι μένουν, φλερτάρουν με πρότυπα όπως αυτό του Ερντογάν. Όπως το άγαλμα του Κλίντον στην Πρίστινα, έτσι ξεθωριάζει και η γοητεία της Ευρώπης και της Δύσης.

Αν επικρατούσε η Χίλαρι Κλίντον, η πολιτική για τα Βαλκάνια θα ήταν προβλέψιμη: στο πλαίσιο της γενικής αντιρωσικής εξωτερικής πολιτικής θα αναμενόταν μια έντονη αμερικανική παρουσία στα Βαλκάνια με σκοπό τη διατήρηση της κληρονομιάς του συζύγου της και την ένταξη των κρατών σε Ε.Ε. και ΝΑΤΟ.

Όμως με τον Τραμπ η γεωπολιτική των Βαλκανίων αλλάζει. Αν εν τέλει πραγματοποιήσει την προσέγγιση ή έστω τη συμφιλιωτική ρητορική με τη Ρωσία και τον απομονωτισμό της Αμερικής, οι ΗΠΑ θα πάψουν να αποτελούν τον κύριο παίκτη στα Δυτικά Βαλκάνια με αποτέλεσμα μια επισφαλή ισορροπία δυνάμεων ανάμεσα στην Τουρκία, τη Ρωσία, τη Γερμανία και το Ηνωμένο Βασίλειο.

Βραχυπρόθεσμα κάτι τέτοιο μάλλον θα ενισχύσει τους Σέρβους και τους φιλορώσους πολιτικούς, ενώ οι μουσουλμάνοι των Βαλκανίων θα αρχίσουν να βασίζονται αποκλειστικά πια στην υποστήριξη της Άγκυρας.

Οι σκοποί του Κρεμλίνου επικεντρώνονται στην προστασία και την εξάπλωση της ρωσικής σφαίρας επιρροής και του διεθνούς στάτους της Μόσχας «μαγειρεύοντας» πονοκεφάλους στην περιφέρεια της Ευρώπης. Κι ενώ εκτιμάται ότι ο Πούτιν ίσως αθόρυβα να υποστηρίζει την ένταξη της Σερβίας στην Ε.Ε. ως ευκαιρία να υπάρξει ένας «δούρειος ίππος» του με δικαίωμα βέτο για να μπλοκάρει τυχόν αντιρωσικές κινήσεις, θα παλέψει ενάντια στην ένταξη άλλων χωρών της πρώην Γιουγκοσλαβίας στο ΝΑΤΟ.

Όμως τα ρωσικά συμφέροντα και η παρουσία στα Βαλκάνια ήταν σε μεγάλο βαθμό επικεντρωμένα στην πολιτική επιρροή, χωρίς μεγάλες επενδύσεις, οικονομικούς δεσμούς ή στρατιωτικές συνεργασίες.

Το κενό που θα δημιουργήσει η βαλκανική πολιτική των ΗΠΑ επί Τραμπ θα έχει σημαντικό αντίκτυπο στην εξωτερική πολιτική της Γερμανίας και της Βρετανίας. Η Βρετανία διατηρεί παραδοσιακά ισχυρούς δεσμούς με το Βελιγράδι και προσπαθεί να ενισχύσει την επιρροή της εις βάρος του Βερολίνου. Όμως, μετά την ψήφο υπέρ του Brexit, η θέση της Βρετανίας στο διεθνές σκηνικό απειλείται αφού το γεωπολιτικό της στάτους θα καταστεί ανάλογο με τις οικονομικές της επιδόσεις.

Το Λονδίνο αρχίζει να βλέπει ότι κινδυνεύει να βρεθεί στο περιθώριο των κέντρων αποφάσεων με την επικείμενη αποχώρηση από την Ε.Ε. και η «ειδική σχέση» Ην. Βασιλείου – ΗΠΑ πρέπει να επιβιώσει στη δύσκολη εποχή Τραμπ.

Επί έναν χρόνο η Βρετανία είχε επικεντρωθεί σε μια αντιρωσική στάση προετοιμαζόμενη για τη νίκη της Κλίντον στην Αμερική. Στο εξής θα προσπαθήσει να εξασφαλίσει την υποστήριξη του Τραμπ προς το ΝΑΤΟ, όπου διαθέτει δυσανάλογα μεγάλη επιρροή, ώστε να συνεχίσει να παίζει σημαντικό ρόλο στην εξωτερική πολιτική της Ευρώπης. Έτσι, ειδικά τώρα, το Λονδίνο θα φροντίσει να επανεγκαθιδρύσει τη βρετανική επιρροή στα Βαλκάνια ως αντίβαρο στο στάτους του που απειλείται, αλλά και επιχειρώντας να αφήσει πολύ λίγο χώρο για το Βερολίνο.

Η νίκη Τραμπ θα δημιουργήσει νικητές και χαμένους στα Βαλκάνια. Στην πραγματικότητα, ανάμεσα στις αλλοπρόσαλλες διακηρύξεις του Τραμπ, οι σύμμαχες χώρες δεν έχουν ιδέα για το τι πρόκειται να αντιμετωπίσουν και ποια θα είναι στην πράξη η εξωτερική πολιτική του Λευκού Οίκου.

Η μόνη από τις μεγάλες χώρες συμμάχους των ΗΠΑ που δημοσίως υπονόησε την ανησυχία της ήταν η Γερμανία, με την Άνγκελα Μέρκελ να δηλώνει, πριν από την πρώτη συνομιλία της με τον Τραμπ, ότι οι δύο χώρες μπορούν να συνεργαστούν μόνο στη βάση των κοινών αξιών, όπως η δημοκρατία, η ελευθερία και ο σεβασμός στους κανόνες δικαίου. Η δήλωσή της ερμηνεύτηκε ως προθυμία να αναλάβει εκείνη την υπεράσπιση αυτών των αξιών σε περίπτωση που ο Τραμπ αποτύχει.

Η μια πιθανότητα είναι ότι, ύστερα από όλες τις προεκλογικές κορώνες, ο Τραμπ θα αποδειχθεί ότι δεν ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την εξωτερική πολιτική, έτσι τουλάχιστον όπως την οριοθέτησε ο ίδιος προεκλογικά. Το μεγαλύτερο κομμάτι της ευθύνης, μάλιστα, για τη διαχείριση των συμμάχων της Αμερικής θα επιφορτιστούν ο στρατηγός Τζέιμς Ματίς ως υπουργός Άμυνας, ο Ρεξ Τίλερσον ως ΥΠΕΞ και άλλοι.

Η άλλη πιθανότητα είναι να προκύψει, και λόγω συγκυριών στο μέλλον, ένα «δόγμα Τραμπ» που θα ρίξει τους συμμάχους, και τα Βαλκάνια, σε τεράστια αναταραχή. Λίγες μέρες πριν αναλάβει, ούτε καν ο ίδιος ο Τραμπ φαίνεται να γνωρίζει τι από τα δύο θα συμβεί.

Όπως και να εξελιχθούν όμως τα πράγματα, τα Βαλκάνια μπαίνουν σε έναν νέο κύκλο αβεβαιότητας.