Οικονομάκου Φιλάνθη,
Ψυχολόγος,ψυχοθεραπεύτρια, MSc, PHd
Η παρανοειδής σκέψη ενός ατόμου είναι ένας βασικός τρόπος οργάνωσης της εμπειρίας, που παραμένει σταθερός στον ανθρώπινο ψυχισμό καθόλη τη διάρκεια της ζωής του. Το άτομο που είναι υπερβολικά καχύποπτο, που παρερμηνεύει εύκολα με τον τρόπο αυτό, διαχωρίζει τις επικίνδυνες και δυσάρεστες σκέψεις του και τα αρνητικά συναισθήματά του, τα προβάλλει προς τα έξω και τα αποδίδει στους άλλους.
Η παρανοειδής διαταραχή προσωπικότητας, δεν αποτελεί μια παροδική κατάσταση, είναι μια παθολογική οντότητα που περιλαμβάνει έναν εκτεταμένο τύπο σκέψης, συναισθήματος και σχετίζεσθαι με τους άλλους, που είναι εξαιρετικά άκαμπτος και αμετάβλητος.
Επτά συχνά χαρακτηριστικά αποτελούν τα διαγνωστικά κριτήρια και τουλάχιστον τέσσερα πρέπει να είναι παρόντα για να τεθεί η διάγνωση. Όμως πρέπει να τονιστεί ότι οι γεμάτες καχυποψία πεποιθήσεις αυτών των ατόμων δεν γίνονται παραληρηματικές, γιατι τότε μιλάμε για άλλη διαγνωστική κατηγορία ψυχωτικής τάξης.
Ας δούμε ακριβώς ποια είναι αυτά τα διαγνωστικά χαρακτηριστικά :
Υπάρχει μια εκτεταμένη καχυποψία και δυσπιστία προς τους άλλους, τέτοια ώστε τα κίνητρα των άλλων ερμηνεύονται ως κακόβουλα και αυτό αρχίζει νωρίς στην ενήλικη ζωή του ατόμου και είναι παρούσα σε μια ποικιλία καταστάσεων, όπως
- Υποπτεύεται χωρίς επαρκή βάση, ότι οι άλλοι το εκμεταλλεύονται, το βλάπτουν ή το εξαπατούν
- Ασχολείται επίμονα με αδικαιολόγητες αμφιβολίες για την πίστη ή την αξιοπιστία φίλων ή συνεργατών.
- Είναι απρόθυμο να εμπιστευθεί προσωπικά του θέματα σε άλλους, από αδικαιολόγητο φόβο ότι οι πληροφορίες θα χρησιμοποιηθούν κακόβουλα εναντίον του.
- “Διαβάζει” κρυμμένα μειωτικά ή απειλητικά μηνύματα σε καλών προθέσεων παρατηρήσεις ή γεγονότα.
- Κρατά επίμονα κακία, δεν συγχωρεί για παράδειγμα προσβολές, πλήγματα ή περιφρονήσεις.
- Αντιλαμβάνεται επιθέσεις κατά του χαρακτήρα του ή της φήμης του, που δεν είναι εμφανείς στους άλλους και γρήγορα αντιδρά με θυμό ή αντεπιτίθεται.
- Έχει επανειλημμένως αναιτιολόγητες υποψίες σχετικά με την πίστη του ή της συντρόφου του.
Τα άτομα αυτά τα στέλνουν για θεραπεία μέλη της οικογένειας τους ή συνάδελφοί τους, που δεν αντέχουν άλλο τους συνεχείς ισχυρισμούς και τις κατηγορίες τους.
Ένας σύζυγος για παράδειγμα που έχει κουραστεί από τις συνεχείς κατηγορίες απιστίας ή τα ζηλοτυπικά επεισόδια, ενδέχεται να χρησιμοποιήσει την απειλή του διαζυγίου για να αναγκάσει το άτομο με παρανοειδή διαταραχή προσωπικότητας να πάει για θεραπεία.
Ακόμα και αν πάνε σε θεραπεία, έστω και με τη θέλησή τους συνήθως δεν πείθονται ότι έχουν κάποια ψυχιατρική διαταραχή, λένε επιλεκτικά την αλήθεια και κρύβουν πτυχές του εαυτού τους. Τα προβλήματα που φέρνουν περιστρέφονται γύρω από το ότι οι άλλοι τους συμπεριφέρονται άσχημα και τους προδίδουν.
Ο τρόπος σκέψης τους χαρακτηρίζεται από μια άκαμπτη και επίμονη αναζήτηση κρυμμένων μηνυμάτων ή στοιχείων και προσπαθούν να αποκαλύψουν την “πραγματικότητα” πίσω απο την επιφανειακή όψη μιας κατάστασης. Θεωρούν ότι το προφανές, το επιφανειακό και το φαινομενικό απλώς και μόνο “καλύπτει την πραγματικότητα”.
Αυτή η ατελείωτη αναζήτηση βάζει το άτομο σε μια έντονη εγρήγορση και επίταση της προσοχής που συχνά συνοδεύεται από επιφυλακτικότητα
Δεν μπορεί να παραμείνει ήρεμος.
Λόγω της ακαμψίας της σκέψης που παρουσιάζει, ακόμη και το πιο πειστικό επιχείρημα δεν θα εχει αντίκρυσμα στα απαρέγκλιτα “πιστεύω” του. Τα άτομα που τυχόν διαφωνούν μαζί του γίνονται στόχος της καχυποψίας του.
Η σκέψη του ατόμου αυτού δεν είναι παραληρηματική,όπως του ψυχωτικού. Η πραγματικότητα δεν διεστρεβλώνεται. Χρησιμοποιεί πραγματικά γεγονότα αλλά τα “κτίζει” , κάνοντας συςχετιςμούς και τα ερμηνεύει με λανθασμένο τρόπο. Άσχετα γεγονότα μπορεί να αποκτήσουν προσωπική σημασία και να θεωρηθεί ότι έγιναν εκ προθέσεως. Καχυποψία και ευθυξία το χαρακτηρίζουν.
Το άτομο με παρανοειδή διαταραχή προσωπικότητας δεν αποδιοργανώνεται ποτέ και μπορεί μάλιστα εξαιτίας του ότι οι πνευματικές του ικανότητες διατηρούνται ακέραιες να καταλάβει επίζηλες κοινωνικές θέσεις ( επαγγελματικές, πολιτικές, θρησκευτικές ). Το περιβάλλον του (σύζυγος, παιδιά, υφιστάμενοι ) υποφέρει από τον χαρακτήρα του πολύ περισσότερο από ότι το ίδιο.
Επίσης το άτομο εμφανίζει υπερεκτίμηση του εαυτού του, που εκδηλώνεται με υπερβολική αυτάρκεια και αλαζονεία. Συνήθως γίνεται αυστηρός κριτής των άλλων, περιφρονητικός, επιτιμητής των αδικιών, δεν αναγνωρίζει ποτέ ότι έχει άδικο. Πιστεύει ότι είναι αλάνθαστος, δεν μπορεί να θέσει σε αμφισβήτηση τη γνώμη του, θεωρεί τον εαυτό του αδικημένο και παρεξηγημένο και προσπαθεί να επιβάλλει σε όλους τον δικό του τρόπο σκέψης. Μερικές φορές η φιλαυτία του καλύπτεται από προσποιητή μετριοφροσύνη και επιτήδευση.
Η υπερτροφία του Εγώ του έχουν ως συνέπεια την απουσία αυτοκριτικής. Σε αυτήν του την υπερτροφία βασίζεται και ο αυταρχισμός και η έλλειψη ανεκτικότητας που δείχνει στους άλλους.
Ψυχοδυναμική κατανόηση
Ο βασικός ασυνείδητος μηχανισμός άμυνας που χρησιμοποιεί ο ψυχισμός του ατόμου με παρανοειδή διαταραχή προσωπικότητας, είναι αυτός της σχέσης. Τα συναισθήματα αγάπης και μίσους προς το ίδιο αντικείμενο θα πρέπει να είναι διαχωρισμένα. Οποιαδήποτε κίνηση ενοποίησής τους προκαλεί αφόρητο άγχος,που πηγάζει από τον φόβο ότι το μίσος θα υπερισχύσει και θα καταστρέψει την αγάπη. Επίσης, η προβολή. Οποιαδήποτε κακία πρέπει να προβάλλεται προς τα έξω για να επέρχεται εσωτερική ανακούφιση στον ψυχισμό του ατόμου. “Δεν είμαι εγώ ο κακός και μοχθηρός, οι άλλοι θέλουν τον κακό μου και με ζηλεύουν.”
Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι ότι η εμπειρία για τους άλλους είναι ασυνεχής. Το άτομο αντιλαμβάνεται μόνο στιγμές. Το άτομο προσεγγίζει κάθε σχέση με την πεποίθηση ότι ο άλλος κάποια στιγμή θα “παραπατήσει” και θα “αποκαλυφθεί” επιβεβαιώνοντας έτσι τις υποψίες του.
Η εμπειρία εκλαμβάνεται τοις μετρητοίς. Θεραπευτικός στόχος στη δουλειά με αυτά τα άτομα είναι η δημιουργία ενός “ενδιάμεσου εαυτού” που να μπορεί να ερμηνεύει σωστά και να σκέφτεται συμβολικά με όρους “σαν να …”
Άλλος κυρίαρχος μηχανισμός άμυνας είναι η προβλητική ταύτιση. Προβάλλει τα αρνητικά ,κακά κομμάτια εαυτού του σε άλλους και “κάνει” τους άλλους να συμπεριφερθούν με τον τρόπο που αυτός αναμένει,να ταυτιστούν με κάτι που αυτός τους έχει προβάλλει.
Η ανάγκη ελέγχου των άλλων αντανακλά μια τρομερά χαμηλή αυτοεκτίμηση. Βαθιά μέσα του, το άτομο με παρανοειδή διαταραχή προσωπικότητας νιώθει κατώτερο, αδύναμο και αναποτελεσματικό.
Έτσι η μεγαλομανία του ή η αίσθηση της “μοναδικότητας” του, δεν είναι τίποτα άλλο από μια αντισταθμιστική άμυνα που προσπαθεί να επανορθώσει τα αισθήματα κατωτερότητάς του. Αυτοί που πραγματικά αναζητούν θεραπεία ενδέχεται να παρουσιάζουν κάποια συναισθήματα κατάθλιψης ή άγχους, λόγω της αποτυχίας των μεγαλομανιακών αμυνών ή της αποκάλυψης αυτών των συναισθημάτων ανεπάρκειας.
Σίγουρα πρόκειται για “δύσκολους” ανθρώπους που ταλαιπωρούν το περιβάλλον τους, τους θεραπεύτες τους – αν τυχόν μπουν σε κάποια θεραπεία. Απαιτούν μεγάλη υπομονή και ανεξάντλητη αντοχή …