Πιθανολογείται πως η λέξη πανικός προέρχεται από το όνομα του θεού Παν, γιου του Ερμή, ο οποίος μεταμφιεζόταν και τρομοκρατούσε τους ανυποψίαστους διαβάτες. Κατά μία άλλη εκδοχή, υποστηρίζεται ότι ο Θεός Παν στη μάχη του Μαραθώνα βοήθησε τους Έλληνες έναντι των Περσών, φωνάζοντας δυνατά και ρυθμικά το όνομά του «Παν, Παν, Παν». Στο άκουσμα αυτών των κραυγών οι Πέρσες φοβήθηκαν και τράπηκαν σε φυγή.
Η κρίση πανικού μπορεί να οριστεί ως μια αιφνίδια και σύντομη περίοδος, όπου σημειώνεται έντονο άγχος και φόβος, ενώ συνυπάρχουν τόσο σωματικά, ψυχολογικά και συναισθηματικά συμπτώματα. Στο συναισθηματικό κομμάτι αυτό που κυριαρχεί είναι ο φόβος.
Πάλη ή φυγή;
Πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, όπου ο άνθρωπος είχε να αντιμετωπίσει μια σειρά από φυσικούς κινδύνους (π.χ. τα άγρια ζώα), οι οποίοι απειλούσαν την επιβίωσή του, έπρεπε να μάθει να αντιδρά γρήγορα μέσω της ενεργοποίησης του αντανακλαστικού «δράσης-απόδρασης, πάλης-φυγής» (fightorflight).
Ο αρχέγονος αυτός μηχανισμός εξακολουθεί να σημαίνει συναγερμό ακόμη και σε καταστάσεις, όπου το άτομο δε βρίσκεται σε «πραγματικό» κίνδυνο (δηλ. δεν απειλείται η ζωή του), αλλά περισσότερο σε «φανταστικό» (δηλ. πιστεύει ότι απειλείται με κάποιο τρόπο και όχι απαραίτητα η ζωή του). Αυτό έχει να κάνει με τα επίπεδα στρες που βιώνει ο καθένας (βιολογικές αντιδράσεις), καθώς και με τον τρόπο που διαχειρίζεται το στρες (ψυχολογικές αντιδράσεις).
Καθώς λοιπόν ενεργοποιείται η αντίδραση «πάλη-φυγή», στο σώμα συμβαίνει ένα σύνολο αλλαγών:
– Αυξάνεται ο καρδιακός ρυθμός: αυτό επιτρέπει στο οξυγόνο να διοχετεύεται μέσω του αίματος πιο γρήγορα στο σώμα
– Αυξάνεται ο ρυθμός και η ένταση της αναπνοής: με αποτέλεσμα μεγαλύτερες ποσότητες οξυγόνου να μεταφέρονται σ’ όλο το σώμα
– Εφίδρωση: κατά συνέπεια, το δέρμα «γλιστράει», έτσι ώστε να είναι πιο δύσκολο για το «αρπακτικό» να πιάσει το «θήραμα». Παράλληλα, μέσω της εφίδρωσης το σώμα ηρεμεί κι επιπλέον πέφτει η θερμοκρασία, ώστε να μη ζεσταθεί πολύ κατά τη διάρκεια της δράσης
– Μυϊκή ένταση: οι μύες προετοιμάζονται για το μηχανισμό πάλης-φυγής. Αυτό καταλήγει σε υποκειμενικό αίσθημα έντασης, που κάποιες φορές μπορεί να οδηγήσει σε πόνους και τρέμουλο
– Πεπτικό σύστημα: σχεδόν σταματά να λειτουργεί, ώστε να αξιοποιηθεί το αίμα από τους μύες
Υπεραερισμός και ακανόνιστη αναπνοή
Καθώς εισπνέουμε, προσλαμβάνουμε οξυγόνο, που χρησιμοποιείται από το σώμα και εκπνέουμε διοξείδιο του άνθρακα. Προκειμένου το άτομο, που βιώνει την απειλή να μπορέσει να απομακρυνθεί αποτελεσματικά, απαιτείται ισορροπία μεταξύ οξυγόνου και διοξειδίου του άνθρακα. Σε αγχογόνες καταστάσεις όμως, αυτή η ισορροπία παύει να ισχύει λόγω της υπέρπνοιας. Απ’ τη στιγμή που ο οργανισμός ανιχνεύει την ανισορροπία, απαντά με ένα σύνολο χημικών αλλαγών, οι οποίες με τη σειρά τους προκαλούν συμπτώματα, όπως: ζάλη, σύγχυση, λαχάνιασμα, θολή όραση, αύξηση καρδιακού ρυθμού, μούδιασμα, μυρμήγκιασμα των άκρων, ιδρωμένα χέρια και μυϊκή δυσκαμψία.
Για όσους έχουν βιώσει προσβολές πανικού, οι φυσιολογικές αυτές αισθήσεις μπορεί να είναι ιδιαίτερα ενοχλητικές, καθώς ενδέχεται να τις εκλαμβάνουν ως σήμα κινδύνου και να τις παρερμηνεύουν για παράδειγμα ως καρδιακή προσβολή, παρά το γεγονός ότι συνδέονται κατά κύριο λόγο με την υπέρπνοια, παρά με κάποιο άλλο οργανικό πρόβλημα.
Οι σκέψεις πίσω από τον πανικό
Το αυτόνομο νευρικό σύστημα των ατόμων με κρίσεις πανικού βρίσκεται σε υπερδραστηριότητα. «Σκανάρει» συνεχώς το σώμα αν λειτουργεί σωστά, με αποτέλεσμα αυτό το σκανάρισμα να μετατρέπεται σε αυτόματη συνήθεια. Απ’ τη στιγμή που ανιχνεύονται σωματικά συμπτώματα (όπως τα προαναφερθέντα), συχνά παρερμηνεύονται ως σημάδια κινδύνου. Καθώς λαμβάνουν χώρα οι ψευδείς αυτοί συναγερμοί, το άτομο πιθανώς να σκεφτεί ότι κάτι δεν πάει καλά κι αρχίζει να φοβάται. Συγκεκριμένα φοβάται είτε ότι θα τρελαθεί, ή θα χάσει τον έλεγχο, ή ότι θα πεθάνει.
Κατά τη διάρκεια των κρίσεων πανικού, τα πιο συνηθισμένα γνωστικά λάθη που συμβαίνουν, είναι:
– Καταστροφικές σκέψεις για φυσιολογικές σωματικές αντιδράσεις (π.χ. «Η καρδιά μου χτυπάει λίγο πιο δυνατά, άρα παθαίνω καρδιακή προσβολή».)
– Υπερεκτίμηση των περιπτώσεων, όπου μπορεί να προκύψει μια κρίση πανικού (π.χ. «Θα πάθω οπωσδήποτε κρίση πανικού, αν δεν προλάβω το λεωφορείο για τη δουλειά».)
– Υπερεκτίμηση των συνεπειών μιας κρίσης πανικού: σκέψεις ότι οι συνέπειες θα είναι πολύ σοβαρές και πολύ αρνητικές.
Συμπεριφορές που διατηρούν τον πανικό
Όταν βιώνουμε ή περιμένουμε ότι θα νιώσουμε άγχος, αντιδρούμε συχνά με τρόπους τέτοιους, που μας επιτρέπουν να το ελέγχουμε. Ένας τρόπος είναι η αποφυγή καταστάσεων, που «ευνοούν» την πρόκληση κρίσεων πανικού και μπορεί να περιλαμβάνει:
– καταστάσεις, όπου το άτομο βίωσε κρίση πανικού στο παρελθόν
– καταστάσεις, από τις οποίες είναι δύσκολη η διαφυγή ή η λήψη βοήθειας (π.χ. Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, εμπορικά κέντρα, οδήγηση σε ώρα αιχμής)
– καταστάσεις, που προκαλούν παρόμοιες σωματικές αισθήσεις με αυτές των κρίσεων πανικού (π.χ. σωματική άσκηση, σεξ, πρόσληψη καφέ, συναισθηματικές αντιδράσεις όπως ο θυμός).
Ένας άλλος τρόπος είναι το άτομο να αντιδρά διαφορετικά, χρησιμοποιώντας «ασφαλείς συμπεριφορές». Τέτοιες «προφυλάξεις» μπορεί να είναι: να υπάρχει κοντά μια έξοδος κινδύνου, να υπάρχει κάποιος δίπλα του, να βρίκεται κοντά σε τοίχο για να να μπορέσει να σταθεί, να κουβαλάει μαζί του αγχολυτικά κ.α. Ή μπορεί να χρησιμοποιεί άλλες υποστηρικτικές μεθόδους, όπως το να αποσπά την προσοχή του από την αγχογόνο πηγή, διαβάζοντας, ακούγοντας μουσική, μιλώντας στο τηλέφωνο κ.α. Παρόλο που αυτό δε φαίνεται να είναι επιζήμιο σε πρώτη φάση, αλλά αντιθέτως βοηθητικό, είναι πολύ πιθανό να γυρίσει μπούμεραγκ σε περίπτωση, που το άτομο αρχίσει να εξαρτάται από τέτοιες συμπεριφορές απόσπασης προσοχής, με αποτέλεσμα να αυξηθούν τα επίπεδα άγχους του αν δεν είναι σε θέση να κάνει κάτι από αυτά.
Ο φαύλος κύκλος
Δυστυχώς, η κρίση πανικού δεν τελειώνει με το που λήγει το επεισόδιο. Από τη στιγμή που κανείς την βιώνει, ξεκινάει ένας νέος κύκλος, όπου το άτομο φοβάται την επανεμφανίση της για το που, πώς και τι θα συμβεί. Αρχίζει λοιπόν η διαδικασία προσμονής της, κατά την οποία κανείς βρίσκεται σε διαρκή επιφυλακή, ώστε να αναγνωρίσει τυχόν προειδοποιητικά σωματικά συμπτώματα και να αντιδράσει σ’ αυτά με τρόπους, που περιγράφηκαν πριν. Η δευτερογενής ανησυχία μήπως φοβηθεί, γεννά φόβο («με πιάνει πανικός μήπως με πιάσει κρίση πανικού»), με αποτέλεσμα να μεταφέρεται στην καθημερινότητα του και κατά συνέπεια να την περιορίζει.
Τι κρύβεται πίσω από τον πανικό
Σ’ αυτό το σημείο χρειάζεται να διευκρινιστεί και να τονιστεί ότι η κρίση πανικού δεν οφείλεται στην αδυναμία ή τη μη θέληση των ατόμων να την αντιμετωπίσουν, όπως ίσως εσφαλμένα να πιστεύουν κάποιοι από το περιβάλλον τους. Για την ακρίβεια, τα άτομα αυτά κάθε άλλο παρά αδύναμα είναι. Τα συμπτώματά τους είναι αληθινά και πολλές φορές ιδιαίτερα ενοχλητικά και επώδυνα. Στην ουσία πρόκειται για ανθρώπους με μεγάλα αποθέματα ψυχικού σθένους, εφόσον καταφέρνουν να λειτουργήσουν στην καθημερινότητά τους, παρά τα εμπόδια και την πίεση που βιώνουν λόγω του φόβου μιας επερχόμενης κρίσης.
Ουσιαστικά, η κρίση πανικού κρύβει μια κρίση εαυτού. Η κρίση πυροδοτείται και σημαίνει ο συναγερμός λόγω των εσωτερικών άλυτων συγκρούσεων, που βιώνει το άτομο. Ο εαυτός απειλείται από μια αλλαγή, από το καινούριο που έρχεται κι έχει ανάγκη, όμως θέλει να κρατήσει το «παλιό», έστω και δυσλειτουργικό, αλλά ωστόσο γνώριμο, οικείο και βολικό κομμάτι του εαυτού.
Μέσα του συμβαίνει μια πάλη, ένας αγώνας ανάμεσα σ’ αυτό που θέλει να είναι και να κάνει και σ’ αυτό που πρέπει. Ένα δίλημμα μεταξύ των «θέλω», των πραγματικών αναγκών του και των κανόνων, των πλασματικών αναγκών του. Αμφιταλαντεύεται σε δύο τάσεις, της αυτονομίας και της εξάρτησης. Γιατί αν αποφασίσει να πάρει το πρώτο δρόμο, αυτό στο νου του ισοδυναμεί με απόρριψη από τον ή τους σημαντικούς άλλους.
Να επιλέξει λοιπόν το «αυτός είμαι και θέλω να είμαι» ή το «πρέπει να είμαι τέλειος»; Ποιο είναι το κόστος και ποιο το όφελος σε κάθε περίπτωση; Είναι μια ευκαιρία να ξεχάσει ό,τι ήξερε, να μάθει τον εαυτό του με ένα διαφορετικό τρόπο, να τον γνωρίσει αλλιώς. Αυτό είναι το κομμάτι που καλείται να αναγνωρίσει και να λύσει. Αυτό χρειάζεται να δει πίσω από τους συναγερμούς και τα καμπανάκια κινδύνου. Αυτό του φωνάζει το σώμα του. Ας το ακούσουμε…
Κατερίνα Κοντογιαννάτου
Ψυχολόγος ΑΠΘ- Ειδ.στη γνωστική-συμπεριφορική ψυχοθεραπεία
Πιστοποιημένη Σύμβουλος Επαγγελματικού Προσανατολισμού
Συντονίστρια Σχολών Γονέων
